تبیین نقش والدین در تربیت دینی کودکان

تبیین نقش والدین در تربیت دینی کودکان
سمیرا اشرف گنجویی1 ، رضا عباسی راینی2
1کارشناش ارشد روانشناسی عمومی، دانشگاه شهید باهنر کرمان
2دکتری گروه پزشکی
چکیده
مقوله ي تربیت از ابتدایی ترین واساسی ترین و مهم ترین نیازهای زندگی بشری است. از این رهگذر برای انسان مسلمان تربیت اسلامی ضرورتی مضاعف دارد. حضرت علی (ع) در باب اهمّیّت تربیت می فرمایند: «میراثی به مانند ادب و تربیت وجود ندارد و به عبارتی گران بهاترین چیزی که پدران برای فرزندانشان به ارث  می گذارند ادب است». تعلیم و تربیت دینی محصول کارکرد تمام دستگاه های فرهنگی _ تربیتی مانند مدرسه ، خانواده ، رسانه های جمعی ، نهادهای سیاسی ، اقتصادی و… درکنارمحیط اجتماعی است. والدین به دلیل نفوذ بر فرزندان ، باید از روش های مطلوب درپرورش مذهبی ، ایجاد انس دینی، عادات دینی، معرفت دینی تمام تلاش خود را بکنند تا تربیت کودکان، به نتیجه ي مورد نظر برسد.
کلیدواژه: تربیت دینی؛ والدین؛ کودک

مقدمه
با توجه به دستورات معصومین (ع) و مربیان بزرگ اسلامی در رابطه با تربیت دینی کودکان می توان گفت:” تربیت دینی یعنی : کودک به گونه ای تربیت شود که در بزرگسالی شخصیت او با اهداف دینی مطرح شده در قرآن مجید و احادیث معصومین(ع) همگونی داشته و بتوان او را انسان متدین دانست.” شک نيست كه تا حدود هفت سالگي اعمال قدرت و فشار مطرح نيست . اصولاً از نظر اسلام تربيت از گهواره آغاز مي شود و  در خانواده شكل مي گيرد . مقدمات و پايه گذاري آن از مرحله تشكيل جنين و حتي قبل از آن است . ولي آنچه كه صورت رسمي دارد از لحظه تولد است و با ذكر اذان و اقامه در دو گوش كودك شروع مي شود.
حتي رفتار مذهبي كودك صورت بازي و سرگرمي دارد. سعي و تلاش ما بايد بر اين باشد كه تكاليف مذهبي بر كودك سنگين نيايد و او را خسته نكند. حال با توجه به ضرورت موضوع به مسئله نقش والدین در تربیت دینی کودکان می پردازیم.
نقش والدین در تربیت دینی کودکان
در راه تربیت کودک، دین اسلام پرورش ایمان در کودک یکی از حقوق فرزندان در اسلام است. حضرت امام سجاد(ع) می فرماید: تو نسبت به کسانی که سرپرستشان هستی، در مورد تربیت نیک و راهنمایی آنان به سوی پروردگار، مورد سؤال قرار خواهی گرفت(تحف العقول، ص263).
در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام(ص) آمده است که” فرزندان خود را بر سه محور تربیت کنید: محبت من، دوست داشتن اهل بیت من و انس با قرآن”. بدیهی است که وقتی علاقه به این سه عنصر سعادت آفرین ایجاد شد، به دنبال آن پیروی از دستورات دینی نیز خواهد بود. امام علی (ع) نیز چنین فرموده اند:”من از پروردگارم خواستم فرزندانی به من عنایت کند که مطیع خدا باشند، تا هر گاه به آنان می نگرم، چشمانم روشن گردد”(بحارالانوار،ص98).
در اسلام مسئله ی ارتباط با خدا به شکل غیر مستقیم از همان بدو تولد مورد تأکید قرار گرفته است؛ همان طور که در سطور قبلی نیز اشاره شد، حضرت محمد(ص) فرمودند: “هر کس که خداوند به او فرزندی داده است در گوش راستش اذان و در گوش چپش اقامه بگوید.” نوزادی که در یک محیط دینی پرورش یافته و صدها مرتبه آهنگ دلنشین تلاوت قرآن مجید را شنیده و با چشمش منظره های نماز خواندن پدر و مادر را دیده است با نوزادی که در محیط غیر دینی رشد یافته یکسان نیست. بنابراین اولیای آگاه برای تربیت فرزندان باید به مأنوس ساختن آنها با اصوات و مناظر نیک و مذهبی، تلاش نمایند.
کودکان از حدود سه سالگی مرتباً در مورد پدیده های مختلف سؤال می کنند و در شش سالگی پرسش های کنجکاوانه به اوج خود       می رسند(افروز،1390). صورت عقلی گرفتن رفتار مذهبی از هفت سالگی است که کودک می تواند مطالبی را بفهمد و از آن سر در آورد. قبل از این سنین اغلب جنبه احساسی و نشان دادن همراهی با والدین و دیگران را دارد(قائمی، 1385). کودکان در این سنین بر اساس فطرت خداجویشان دائماً از والدین در مورد خلقت و آفرینش سؤال می کنند. این سؤالات به این سبب است که می خواهند تعبیر روشن و قانع کننده ای در مورد جهان پیدا کنند و این امر بصیرت، خوشرویی، حوصله و صبوری والدین را می طلبد، آنان وظیفه دارند خدا و     آفریده های او را با همه ی نیرو و نیکی، با همه ی اراده و بزرگی به کودکان بشناسانند. عبادات تمرینی کودک اثر درخشانی در روان او   می گذارد. کاظمیان مقدم(1388)، در تحقیقی  تحت عنوان بررسي رابطه نگرش مذهبي با شادكامي و سلامت رواني دانشجويان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامي واحد بهبهان نشان دا د که بين نگرش مذهبي و شادكامي دانشجويان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامي واحد بهبهان رابطه مثبت معناداري وجود دارد. اين بدين معناست كه، هرچه نمرات نگرش مذهبي بالاتر باشد، نمرات شادكامي نيز بيشتر است. در نتیجه می توان با تربیت دینی کودکان نقش مؤثری در سلامت روان فرزندان داشته باشیم. البته باید توجه داشت که، ممکن است کودک الفاظ و عبارات نماز و دعا را متوجه نشود ولی معنی توجه به خدا، راز و نیاز و استمداد از او و… را در عالم کودکی خود درک و دلش به رحمت او مطمئن می شود(افروز،1390).
در سال های پیش از دبستان، وظیفه ی اصلی والدین و مربیان عبارت از: تقویت حس کنجکاوی ، توسعه رفتارهای کنجکاوانه در کودکان و ارائه پاسخ های صحیح، منطقی و کودکانه به سؤال های آن ها است. بر این اساس نحوه ی نماز خواندن والدین، چگونگی نگرش و تلقی آن ها از اهمیت نماز، رفتارشان قبل از ایستادن به نمازو… حتی رفتار مناسب اجتماعی آنان به عنوان افرادی که مؤمن و پایبند به اصول مذهبی هستند و نوع تعامل آن ها با یکدیگر و مفید بودنشان، از جمله عوامل مهمی است که در ایجاد و پرورش احساس مذهبی کودکان دخیل است.
عوامل مؤثر در تربیت دینی فرزندان
مهم ترین روش های تربیتی عبارتنداز:
روش محبّت: یکی ازمهم ترین، بادوام ترین روش در تربیت دینی به حساب می آید. نگرش مثبت فرزندان نسبت به مذهب و دین ریشه در مهر و محبّت والدین دارد. استفاده ازعواطف، محبّت، نیکوگویی و الفت و مهربانی در این زمینه تأثیر به سزایی دارد. والدین خود نمونه کاملی  از رفتارهای دینی باشند تا در ذهن و جان کودک نقش ببندد .
روش معرفتی ( آموزش یادگیری ) : کنجکاوی و دانستن که امری فطری است در همه وجود دارد . سعی کنیم زمینه های رشد، آگاهی و شناخت و کسب معرفت را درکودکان فراهم آوریم . چون قلب کودک پذیرای هر نوع آموزش و معرفتی است. اولیا باید با توجّه به ظرفیّت ذهنی کودک به او آموزش بدهند و  به سؤالات مذهبی او با استدلال و منطق پاسخ دهند .
روش شرطی: روان شناسان معتقدند که بین محرک و پاسخ، هر گاه پیوند ایجاد و نهادینه شود  یادگیری صورت گرفته و براین اساس هرگاه مراسم مذهبی و شعائر دینی همزمان با امور خوشایند درنظر کودکان انجام گیرد علاقه مندی آنان افزایش می یابد.
ایجاد رغبت و جاذبه های غیرمستقیم : با در نظر گرفتن بهترین جای منزل و اتاق برای اقامه ي نماز و اهدای سجاده و مهر و تسبیح و عطرهای معنوی برای این فرضیه ي دینی،خاطره ي خوش وآراستگی رادرذهن او تداعی می کند .
روش تلقین : از عالی ترین کلمات در اوج عظمت و شور معنوی  استفاده شود و عظمت  اعمال دینی و نماز بیان شود. گفته شود که     نماز گزار چهره ای گشاده دارد؛ حرف زشت نمی زند؛ راستگو است؛ غیبت نمی کند و … این روش در ذهن کودک جا می افتد و خود را تربیت یافته دین می گرداند .
روش اقتدار : با لحن محترمانه و از روی محبّت، امّا در عین حال محکم و متین فرزندان را به رعایت مسایل دینی و انجام فرائض دینی رهنمون کنیم .
روش تکرار و مداومت : والدین با تکرار و مداومت در اعمال مذهبی می توانند فرزندان را دین پرور و تربیت پذیر مکتب قرآن درآورند(اسماعیلی، 1390) .
ترکیب نتایج
باید اذعان کردکه خانواده درهدایت و تربیت فرزندان، نقش انکار ناپذیری دارد. افراد آگاه و خانواده های مطلع با بهره گیری از آموزه های دینی، قرآن، سنت، اتکال به خداوند و توجّه به نیازهای مادّی و معنوی فرزندان ازجمله دادن لقمه حلال به آن ها نقش خود را ایفامی کنند. از دوران پیش ازتولّد کودک ،تربیت آغاز می شود؛ به روز نبودن و به هنگام نبودن آگاهی و یافته های اسلامی والدین و ناآگاهی ژرف از مفاهیم قرآن کریم و سنت رسول ا… (ص)، می تواند تأثیرات منفی برجای بگذارد. تربیت دینی آثار فراوانی داردکه نتایج آن موجب انسجام ،اتحاد و همدلی آرامش درونی و تغییر در روابط فرد با خدا، با خلق خدا، با قرآن وائمه ي معصومین (ع)می گردد و فرد دچار سلامت روانی می شود. در مجموع می توان گفت که همه ي عوامل در کنار یکدیگر در تربیت دینی فرزندان مؤثر هستند.
منابع
ابن شعبه حسن ابن علی.(). تحف العقول عن آل الرسول صلى الله عليهم. ترجمه غفاری، ناشر موسسه النشر الاسلامی التابعه لجماعه المدرسین بقم.
اسماعیلی محمد.(1390). نقش دين در كاهش آسيب هاي رواني.سایت: http://stu.sharif.edu.
افروز غلامعلی.(1390). روش های پرورش احساس دینی همگام با روانشناسی رشد. 10/12، سایت: http://blogfa.com.
کاظمیان مقدم کبری.(1388). بررسي رابطه نگرش مذهبي با شادكامي و سلامت رواني دانشجويان دختر و پسر دانشگاه آزاد اسلامي واحد بهبهان. روانشناسی و دین، سال دوم، شماره چهارم،ص 157-174.
قائمی علی.(1375). اقامه نماز در دوران کودکی. تهران، ستاد اقامه نماز.
مجلسی محمد باقر.(1385). بحارالانوار. قم، نشرفقه.