برسی برخی از آموزه هاي روانشناختي روابط همسران از منظر اسلام

( و  نقش آن در آموزش،  مشاوره  ازدواج و   روان درمانی )

دكتر محمود كاظمي- استاديار دانشكده علوم انساني دانشگاه زنجان
دکتر بهرام بهرامی- استاديار دانشكده علوم انساني دانشگاه زنجان

چكيده:
نظام ارزشی اسلام، نظامی جامع است كه به همۀ ابعاد وجودی انسان نظر دارد.  نه مانند برخی نظام هاست که تنها به ابعاد مادی و دنیایی توجّه دارند، و نه مانند پاره ای دیگر است که فقط به ابعاد معنوی و آخرتی چشم دوخته و دنیا را به هیچ فروخته اند. اسلام بیانگر همۀ ارزش هایی است که در هدایت انسان تأثیر دارند(مطهری،1372،ص7).
یکی از ویژگی های نظام ارزشی اسلام مطابقت آن با فطرت و نیازهای انسان است:«فَأقِم وَجهَکَ لِلدِّینِ حَنییفاً فِطرَتَ اللهِ الَّتِی فَطَرَ النّاسَ عَلَیها»؛ پس روی خود را با گرایشی تمام به حق، به سوی این دین کن، با همان سرشتی که خدا مردم را بر آن سرشته است(روم/30).
با التفات به نكات فوق و پذيرفتن اين پيش فرض كه نظام ارزشي اسلام، يك نظام ارزشي جامع و كامل است، سوال اساسي ما، در اين مقاله آن است كه، دراين نظام ارزشي، براي مسأله مهمي همچون ازدواج و روابط بين همسران،  چه مباني و آموزه هايي از بعد تربيتي و روانشناختي وجود دارد؟ و چگونه مي توان از آنها در فرايندهای آموزش، مشاوره ازدواج و روابط زناشويي استفاده نمود؟
به عبارت ديگر، هدف اساسي اين مقاله بررسي و تبيينِ محتوا و آموزه هاي روانشناختي روابط همسران از ديدگاه اسلام  است كه در لابلاي متون و فرهنگ اصيل اسلامي وجود داشته كه مي توان از آنها به عنوان مباني و اصول اساسي در فرايند آموزش، مشاوره ازدواج و روان درماني روابط زناشويي استفاده نمود.
واژگان كليدي: اسلام، آموزه هاي روانشناختي و تربيتي، بهداشت رواني،  روابط و رضايت زناشويي.

مقدمه

ازدواج و تشكيل خانواده از مهم ترين قراردادهاي اجتماعي است كه در ديدگاه اسلامي از قداست ويژه اي برخوردار است و در احاديث شريف آن را محبوب ترين بنياد نزد پروردگار ياد كرده اند و بر شناسايي عوامل تنش زا بين همسران و پيشگيري از بروز آنها و ارتقاي سلامت روان در اعضاي خانواده تأكيد فراوان شده است .
ازدواج، تاريخچه ‏اي به قدمت پيدايش انسان‏ها در کره زمين دارد و در تمام مکاتب و اديان مطرح است اما هيچ مکتبي به اندازه اسلام براي اين موضوع اهميت قايل نبوده است. اسلام اساس ترقي و رشد و تکامل در تمامي شؤون زندگي را در چگونگي تشکيل خانواده‏ها مي‏داند و براي اين مهم اهدافي در نظر گرفته است; قرآن مجيد خلقت همسران و ايجاد رشته مودت و دوستي بين زن و مرد را از نشانه‏ هاي شناخت ‏خداوند بر شمرده و به برخي از فوايد ازدواج مانند آرامش روحي و جسمي، ارضاي غريزه جنسي، ايجاد دوستي و علاقه، بقاي نسل و تکامل فرد، اشاره مي‏کند: «از جمله نشانه‏ هاي وجود خداوند اين است که برايتان از جنس خودتان همسراني آفريده تا بدان‏ها آرام گيريد و ميان شما و آن‏ها دوستي و مهرباني قرار داد. در اين (دوستي و محبت) براي کساني  که تفکرمي‏کنند، نشانه ‏هايي وجود دارد.» (روم: 21)
اسلام براي تحکيم کانون خانواده و جلوگيري از فروپاشي آن، قوانين خاصي وضع کرده و بر طبق آن، محدوده و وظايف هر کدام از اعضا را تعيين نموده است.
بر این اساس، در این مقاله ما به دنبال آن هستیم که آموزه های روانشناختی را که در رابطه با روابط همسران در فرهنگ اسلامی وجود دارد از ابعاد مختلف مورد کنکاش و مداقه قرار دهیم. لیکن برای دستیابی به این هدف، ما در ابتدا محتوای آموزش های روانشناختی روابط بين همسران را از منظر اسلام طبقه بندی کرده و سپس هر کدام را به طور مجزا مورد تحليل و بررسي قرار    مي دهيم.
طبقه بندي محتوای آموزه هاي روانشناختي روابط همسران از منظر قرآن و اسلام
به منظور سهولت و فهم دقیقتر مباحث در این مقاله، ما محتوای آموزش های روانشناختی روابط بین همسران را به چهار دسته به شرح ذیل تقسیم نموده ایم که عبارتند از: 1-انگیزه های تشکیل زندگی مشترک، 2- مهارت های شناختی و نگرشی، 3- مهارت های اخلاقی و ارتباطی و 4- مسائل جنسی همسران.

1-    انگیزه های تشکیل زندگی مشترک

هدف از این بخش، آشنایی همسران با اهداف عالی تربیتی زندگی زناشویی، شکوفایی تمایلات فطری و هدایت آنها در راستای حیات انسانی و ارتقای سطح توقعات هر یک از خود، در زمینه ی آرامش روانی، احساس عزّت، باروری ایمان و رفتارهای معنوی و پرورش فرزندان صالح، تنظیم و هماهنگی خواسته ها و نیازها با خواسته ها و نیازهای همسر است.
در قرآن کریم و احادیث شریف انگیزه های متعددی برای ازدواج و تشکیل زندگی مشترک زن و مرد مطرح شده است.
الف) آرامش روان
آرامش روحی از هدف های ارزشمندی است که هر انسانی به طور طبیعی در پی آن است. آیات و احادیث بسیاری آرامش را هدف والای خلقت مرد و زن برشمرده اند و تأکید کرده اند که مردان و زنان از آن زمینه های خلقتی که خداوند متعال برای آرامش در آنان ایجاد کرده است نهایت استفاده را ببرند و این هدف را تحقق ببخشند.
قرآن کریم می فرماید: « هُو الَّذی خَلَقَکُم من نفسٍ واحِدَهٍ وَ جَعَلَ مِنها زَوجَهَا لِیَسکُنَ إلَیهَا؛ او خدایی است که شما را از یک نفس(جان) آفرید و همسرش را از (نوع) او قرار داد تا بدان آرام گیرد»(اعراف، آیه 189). در جای دیگر می فرماید: « و من آیاتِهِ أن خَلَقَ لَکُم من أنفسِکُم أزواجاً لَتسکنوا إلَیهَا؛ از دیگر نشانه های خدا این است که از جنس خودتان همسرانی برای شما آفرید تا در کنار یکدیگر آرامش یابید»(روم، آیه21).
از امام صادق(ع) نیز روایت شده که فرمود: «و خلق للرجال النساء لیأنسوا بهن و یسکنوا الیهن و یکن موضع شهواتهم و امهات اولادهم؛ خداوند زنان را برای مردان خلق کرد تا با آنان مأنوس باشند و به وسیله آنان آرامش یابند و بدان وسیله شهوتشان را ارضاء نمایند و زنان، مادران فرزندانشان باشند».(حر عاملی، 1414ق،ص350 ؛ مجلسی1403ق، ص181).
امام رضا(ع)
امام رضا (ع) در اين باره مي فرمايند:« و من السنه التزويج باللليل لان الله جعل الليل سكناً و النساء انما هن سكن؛ از مستحبات (دين) ، ازدواج در شب است؛ براي اينكه خداوند شب را مايه آرامش قرار داد و زنان نيز مايه ي آرامش اند.» (كليني، 1365، الفروغ، ج5، ص366)
تبيين آرامش به عنوان هدف آرامش زن و مرد و معطوف ساختن ذهن دختران و پسران به اين امر در آيات و احاديث براي آن است كه آرامش همه جانبه، از مهمترين انگيزه هاي ازدواج است و بر اين توصيه شده است كه با كسي ازدواج كنند كه زمينه هاي رواني تحقق اين هدف در او وجود داشته باشد.  رسول اكرم (ص) با اشاره به لزوم اين زمينه هاي رواني در همسر، به پيامدهاي آخرتي واسطه شده براي چنين ازدواجي مي پردازد و مي فرمايد: «من زوّج أخاه المؤمن امرأه يأنس بها و تشدّ عضده و يستريح اليها، زوّجه الله من الحور العين و آنسه بمن أحبه من الصديقين من اهل بيته و أخوانه و آنسه به؛ هر كس برادر مؤمنش را به ازدواج زني در آورد كه همدم و يار و مايه آرامش او باشد، خداوند حورالعين را به ازدواج او در آورد و با هريك از صديقان خانواده و برادرانش كه دوست باشد، همدمش مي كند و آنان را با وي انس و الفت مي دهد» (بحار الانوار، ج77، ص192، ح11)
ب) رشد دينداري
از جمله اهدافي كه بايد در ازدواج دنبال شود، ارتقاي سطح دينداري همسران است. در احاديث شريف بر اين تأكيد شده است كه دختر و پسر بايد ياد بگيرند كه تقويت ايمان و رشد عفت و تقوا از مهمترين انگيزه هاي تشكيل زندگي مشترك قرار دهند و از ازدواج با همسري كه چنين انگيزه اي در او وجود ندارد و يا ضعيف است، بپرهيزند و مطمئن باشند كه اين انگيزه باعث مي شود خداوند آنها را ياري كند و زندگي بسيار خوبي براي آن ها رقم زند.
پيامبر (ص) فرمود: « من تزوج إمرأه لم يرد بها إلا أن يغض بصره و يحصن فرجه أو يصل رحمه بارك الله فيها و بارك لها فيه؛  كسي كه هدف او از ازدواج امور ايماني، حفظ پاكي، طهارت چشم و دامن خود باشد يا جهت صله رحم ازدواج كند، خداوند وجود آن زن را براي او و نيز وجود او را براي آن زن مبارك مي سازد.» (شفيعي مازندراني، 1370، ج1، ص291).  همچنين آن حضرت از پيامدهاي اين انگيزه الهي را در ازدواج رها شدن از تنگدستي مي داند و مي فرمايد: «من تزوّج امرأه لدينها و جمالها، كان له في ذلك سداد من عوز؛ هركس به انگيزه دينداري و زيبايي با زني ازدواج كند، فقر و تنگدستي به سراغ او     نمي آيد» (محمدي ري شهري، 1379، ج5، ح7834) و نيز در ضمن برشمردن چهار انگيزه مردان از ازدواج با زنان؛ به انگيزه رشد ينداري مي فرمايد: « تنكح اامرأه  علي اربع خلال: علي ما لها و علي دينها و علي جمالها و علي حسبها و نسبها، فعليك بذات الدين؛  با زن به خاطر چهار چيز ازدواج مي كنند: ثروتش، دينداريش، زيبايي اش و اصل و نصب و خانواده اش.  تو با زن متدين ازدواج كن.» ( كنزالعمل، ش2، ص446)
همچنين رسول خدا (ص) با اشاره به هدف بودن عفت مي فرمايد: «ثلاثه حقّ علي الله عونهم، المجاهد في سبيل الله و المكاتب الذي يريد الاداء و النكاح الذي يريد العفاف؛ بر خداوند است كه به سه گروه كمك كند، رزمنده اي كه در راه خدا جهاد مي كند و مقروضي كه براي اداي دين (و آزادي خود) تلاش كند و فردي كه براي حفظ پاكدامني خود ازدواج   مي كند.» (بيهقي، 1414ق، ج3، ص265)
ج) فرزند خواهي
تمايل به فرزند، به صورت فطري در سرشت هر زن و مردي نهاده شده است، تا يكي از اهداف آفرينش انسان  به صورت مذكر و مؤنث تحقق يابد، امام صادق (ع) با اشاره به اين هدف مي فرمايد: « و ان كانت أنثي يبقي وجهها نقياً من الشعر لتبقي لها  البهجه و النضاره التي تحرك الرجال لما فيه دوام النسل و بقاءه؛ و اگر صورت دختري بدون موي آفريده شده، به اين دليل است كه زيبايي و شادابي او محفوظ ماند و باعث تمايل مرد به وي شود و به اين وسيله نسل بشر باقي بماند.» ( مجلسي، 1403ق، ج3، ص62) . از اين حديث و احاديث متعدد ديگري كه در آن ها بقاي نسل از اهداف كيفيت آفرينش انسان به صورت مذكر و مؤنث دانسته شده، اين نكته به دست مي آيد كه از جمله اموري كه بايد زن و مرد به آن توجه كنند و انگيزه مهم تشكيل زندگي مشترك خود قرار دهند، پاسخ به نياز فرزندخواهي فطري و تحقق اين هدف آفرينش است. مؤيد اين مطلب احاديثي است كه در آن ها به ازدواج و فرزند خواهي و تكثير نسل با هم، امر شده است. رسول اكرم (ص) فرمود: «تناكحوا و تكاثروا … ؛ ازدواج كنيد و بچه دار شويد.» (فيض كاشاني، 13339ق، ج3، ص53). همچنين فرمود: «اطلبوا الولد و التمسوه فإنه قره العين و ريحانه القلب و اياكم و العجز و العقر؛ فرزند بخواهيد و (از خدا) ملتمسانه طلب كنيد كه فرزند مايه روشني چشم و خشنودي دل است و از ناتواني و تمايل به بي فرزندي بپرهيزيد».
براساس اين نوع احاديث داشتن فرزند امر مهمي است كه نبايد هيچ يك از همسران به آن بي توجهي كنند، بلكه بايد يكي از انگيزه هاي مهم زندگي خود را فرزندخواهي قراردهند و به هيچ روي يكي از آن امر سرباز نزنند و در تحقق اين امر نيك بكوشند و پس از فرزند دار شدن در تربيت شايسته وي تلاش كنند و هريك مسئوليت خود را در تعليم و تربيت فرزند به عهده گيرند.

2. مهارت هاي شناختي و نگرشي

آموزش مهارت های شناختي و نگرشي به همسران سبب باز شدن و شكوفايي فكر آنان در مسائل زندگي مي شود  (آمدي، ترجمه خوانساري، ج1، ص209) تا بتوانند به طور منطقي و شايسته زندگي خود را هدايت كنند و به حيرت و ندانم كاري دچار نشوند.  (همان، ج2، ص34) و اگر مسير انحرافي را پيموده اند، هشيار و متنبه شوند و به مسير راست و درست بازگردند. (همان، ج3، ص210) و روابط خود را بهبود بخشند و آرامش را در زندگي خود برقرار سازند.
آموزش مهارت هاي شناختي و نگرشي ذيل مي توانند نقش مؤثري را در اين امر تفاهم و آرامش داشته باشند:
الف) آگاهي از تمايلات طبيعي يكديگر
هريك از زن و مرد بايد تمايلات و عواطف يكديگر را بشناسند. مرد بايد بداند كه زن بنده محبت است، علاقه ها و خواسته هايي دارد و دوست دارد مورد حمايت و محبت مرد قرار گيرد و در حمايت شوهر احساس امنيت كند. مرد براي او ارزش قائل شود، علاقه مندي اش را آشكارا به وي اعلام كند. همچنين مرد بايد بپذيرد زن احساسي و هيجاني است. به زيورآلات، آرايش، تشريفات و پرحرفي علاقه مند است. دل نازك است و زود به گريه       مي افتد و چه بسا تحت تأثير هيجان ها، برخورد خاص زنانه داشته باشد. زن نيز بايد بداند كه مرد بنده شهوت است، از تصاحب زن خوشش مي آيد، خونسرد و شجاع است، علاقه به پرحرفي ندارد، بيش از اينكه به تشريفات بينديشد به واقعيات زندگي مي انديشد، حرف هاي او نوعاً با واقعيت همراه است و سنجيده تر و پخته تر سخن مي گويد و تصميم مي گيرد؛ بنابراين انتظار دارد مديريت وي در خانه پذيرفته شود و به شخصيتش احترام بگذارند و با محبت و نرمي با او سخن گويند.
ب) آشنايي با حقوق يكديگر
خداوند متعال با توجه به ويژگي ها، توانمندي ها  و نيازهاي گوناگون زن و مرد، براي هر يك حقوقي قرار داده و آن ها را به اداي آن ها مكلف نموده است كه آگاهي از اين حقوق زمينه مناسبي براي ارتقاي سطح زندگي مشترك زوجين فراهم مي سازد.
آگاهي از اين حقوق براي هر يك از همسران داراي اهميت و در پيوند و استحكام زندگي آن ها مؤثر است. آشنايي همسران با روش هاي روان شناختي و عاطفي زمينه ساز اجراي عملي اين حقوق، مي تواند در پيشگيري از اختلاف و بروز تنش در زندگي مشترك، ارتقاي سلامت رواني همسران، رشد احساس وابستگي بين آن ها و استحكام بيشتر زناشويي، تأثير بسزايي داشته باشد.
هريك از همسران بايد بدانند كه با پيوند ازدواج، داراي حقوق ويژه اي شده اند كه مي توانند آن ها را مطالبه كنند. از طرفي اداي حقوق ديگري و فراهم سازي زمينه اجراي عملي آن، وظيفه و تكليف محسوب هر يك از آنان مي شود.
در متون ديني بر حقوق زن در برابر شوهر و حقوق شوهر در برابر زن و نيز لزوم آماده سازي اداي آن ها بر يكديگر بسيار تأكيد شده است. پيامبر اكرم (ص) در پاسخ به پرسش زني حولاء كه پرسيد: زن چه حقي بر مرد دارد؟ فرمود: «اخبرني اخي جبرئيل و لم يزل يوصيني بنسائي حتي ظننت ان لا يحل ان يقول لها زوج ها اف؛ جبرئيل همواره (در خصوص رعايت حقوق زنان) چنان سفارش زنانم را مي كرد كه گمان كردم بر شوهر جايز نيست كه حتي كوچكترين اظهار نارضايتي و بي اعتنايي به زن داشته باشد و اف بگويد.» (مستدرك الوسائل، ج14،ص252)
همچنين پيامبر اكرم (ص) درباره حقوق شوهر بر زن مي فرمايند: «لاتؤدي المرأه حق الله عزوجل حتي تؤدي حق زوجها؛ زن نمي تواند حق خدا را برآورده سازد، مگر اينكه حق شوهرش را برآورده سازد.» (مكار الاخلاق، ص225).
در اين دو جمله حديث، ضمن تبيين اهميت توجه به حقوق همسر و لزوم فراهم ساختن شرايط اداي آن ها به دو نكته توجه داده شده است. يكي اين كه فضاي محبتي حاكم بر روابط عاطفي همسران چنان بايد قوي باشد كه اداي حقوق بدون كوچكترين بي اعتنايي و نارضايتي نسبت به همسر، صورت گيرد. ديگر اينكه حقوق همسر، هم پايه حقوق خداوند تلقي شده است و اداي حقوق خدا و كسب رضايت او بستگي به اداي حقوق همسر دارد.
همسران بايد بدانند آراستگي، تمكين، ابراز محبت زباني، ياري در كارها، حسن معاشرت، خوشرويي، و خوش اخلاقي، سهل گيري، سازگاري، تشكر از خدمات يكديگر و احترام، از جمله حقوق همسر بر همسر است و بايد در تحقق آن ها بكوشند.  رفتارهايي چون تحقير، منّت، بدزباني، ضرب و شتم، برنمودن بدي ها نزد ديگران، كينه ورزي، ارتباط با نامحرم و زينت براي غير همسر، از جمله رفتارهايي است كه باعث تضييع حقوق ديگري    مي شود كه همسران هردو موظف به پيشگيري از آن ها هستند. آگاهي زوجين از حقوق و    وظايف شرعي در برابر آن ها، زمينه تعهد و پايبندي و در نتيجه استحكام روابط مشترك در زندگي را فراهم مي سازد.
ج) پذيرش همسر به عنوان نعمت با ارزش خداوندي
از جمله مواردي كه بايد به زوجين آموزش داده شود آن است كه در ديدگاه اسلامي تأكيد بر اين است كه هركس همسرش را نعمت خداوند بداند و ارزشمندي آن را بپذيرد و به منحصر فرد بودن اين همسر براي خود، اعتقاد داشته باشد و باور كند كه خداوند آن دو را براي يكديگر خلق كرده است تا در سايه روابط عاطفي به آرامش مطلوب دست يابند. قرآن كريم ضمن تبيين آرامش به عنوان هدف خلقت زوجين، اين نوع خلقت و اعطاي نعمت توانمندي رابطه عاطفي و محبت بين آن ها را از نشانه هاي بارز تدبير خداوندي دانسته است. (روم، آيه 21) رسول اكرم (ص) با اشاره به اين كه همسر شايسته بهترين متاع و نعمت خداوندي است كه بهرمندي و نفع طولاني و زياد دارد، مي فرمايد: «خير متاع الدنيا المأه الصالحه؛ بهترين نعمت دنيايي (كه فرد به صورت طولاني و زياد از آن بهرمند مي گردد) زن شايسته است» (متقي هندي، بي تا، ش44451) همچنين با توجه به چگونگي روابط عاطفي مؤمن با همسرش مي فرمايد: «ما استفاد المؤمن بعد التقوي الله عزّ و جلّ خيراً له من زوجه الصالحه؛ مؤمن، پس از نعمت تقوا از هيچ نعمت ديگري بهتر از زن شايسته بهره مند        نمي گردد (همان، ش44410)
امام سجاد(ع) با توجه به لزوم و شناخت و باور مرد به اين كه زن مايه آرامش و انس است و اين گونه شناخت از حقوق زن است، همسر را نعمت خداوندي دانسته كه بايد به عنوان نعمت با ارزش پروردگاربه او احترام شايسته بگذارد و با او مدارا نمايد(مجلسي، 1403ق، ج74،ص5،ح1)

د) همسويي بينش ها و باورها
اعتقاد براي انسان همواره بالاترين ارزش بوده است ؛ چه بسيار از انسان هايي كه به دليل اعتقادات خود، عقايد و باورهاي ديگران را ناديده گرفته اند و به مخالفت با آنان پرداخته اند و تنش هايي را ايجاد كرده اند. در زندگي مشترك نيز ناهماهنگي عقايد و باورهاي همسران از جمله عوامل تنش زا بين آنان است؛ از اين رو براي پيشگيري از آن لازم است همسويي در بينش ها، باورها و نظام ارزشي آنان رعايت گردد. هماهنگي فكري و اعتقادي دو همسر، همان كفو بودن زوجين است كه باعث تفاهم در ارزش ها، كاهش اختلافات و جرو بحث ها، هماهنگي در روابط اجتماعي و افزايش دوستي بين آن ها مي شود.
همسويي در نگرش هاي زوجين، تقويت عزت نفس آنان را در پي دارد و در آن ها انرژي مثبت را ايجاد مي كند.  از آنجا كه زوجين و به ويژه مردان مي توانند در افكار و بينش هاي يكديگر تأثير گذار باشند. همسران بايد در جهت همسويي باورها و اعتقادات يكديگر گام هاي مؤثري بردارند. امام صادق (ع) در مورد اثرپذيري زن از مرد در عقايد و روش زندگي        مي فرمايد:«… انّ المرأه تأخذ من  ادب الرجال و يقهرها علي دينه» ( مجلسي، 1403ق، ج103، ص377،ح8) به درستي كه زن تحت آداب و فرهنگ مرد قرار مي گيرد و مرد اورا به دين خود مي كشاند.
در مورد بهرمندي مرد از كمك هاي فكري و عملي زن در جهت رشد و تكامل، حضرت آدم (ع) در بيان وجه اشتراك خود با فرزندش حضرت محمد (ص) مي فرمايد:« زوجته عاونته و كانت له عوناً و كان زوجتي علي عوناً؛ همسر حضرت محمد (ص) به او كمك مي كرد و يار او بود و همسر من نيز كمك من بود» (مجلسي، 1403ق، ج16،ص12،ح12).
تأثيرپذيري زن از مرد و كمك زن به مرد ميتني بر همسويي در بينش ها و باورهاست. بنابراين ايجاد هماهنگي و همسو كردن باور ها بر محور دين، از تنش زوجين پيشگيري      مي كند و زندگي آن ها را در سلامت و آرامش قرار مي دهد. همسران مي توانند با آموزش، خود را بر محور افكار و باورهاي ديني بينش ها و سليقه ها همسو كنند و هماهنگي در افكار و روش هاي زندگي مطلوب را تقويت نمايند و اختلافات خود را به وحدت و همدلي تبديل نمايند و از تنش در زندگي بكاهند. معيار اين هماهنگي و همسويي، باورهاي ديني و وظايفي است كه شرع مقدس براي همسران در نظر گرفته است. در صورت متفاوت بودن ديدگاه هاي آنان پايبندي به عقايد ديني، مرجعيت منابع قرآني و حديثي مي تواند ديدگاه هاي آن ها را هماهنگ و همسو گرداند.

ه) تقويت مثبت گرايي و خوشبيني
از مهمترين موارد آموزش همسران «مثبت گرايي» است. خانواده هايي كه داراي اين خصيصه باشند، به جنبه هاي مثبت مسائل و حوادث توجه مي كنند. مثبت گرايي را مي توان «هنرخوب ديدن» نام نهاد كه خود « هنرچگونه ديدن» است. زماني قابليت خوب ديدن در زوجين شكوفا مي شود كه چشم و قلبشان را اين گونه تربيت كنند.
همسران ابتدا بايد بكوشند خوبي ها و ويژگي هاي مثبت ديگري را ببينند تا به خود فرد گرايش مثبت پيدا كنند؛ از اين رو مقدمه «مثبت گرايي»، «مثبت نگري» است (شرفي، خانواده متعادل، ص55-56). براي حفظ روابط صميمانه در خانواده، زن و شوهر بايد چشمان خود را به ديدن خوبي هاي يكديگر عادت دهند و بر بدي ها و عيب ها چشم ببندند.
همسران بايد بياموزند كه اول آنكه قرآن كريم بدبيني و سؤظنِ به مؤمنان را گناه دانسته و به اجتناب از آن امر كرده و فرموده: «يا ايّها الذين آمنوا اجتنبوا كثيراً مّن الظّنّ إنّ بعض الظّنّ أثم …؛ اي كساني كه ايمان آورده ايد از بسياري از ذهنيت ها نسبت به مؤمنان اجتناب ورزيد كه برخي از اين ذهنيت ها گناه است» (حجرات، آيه 12). بنابراين دو همسر مؤمن نبايد منفي گرايي به يكديگر را جايز بدانند و بايد با اين گونه ذهنيت ها مقابله كنند.
دوم آنكه بايد از تأكيد فراوان احاديث بر حسن ظن به يكديگر، به دليل آثار مطلوبي كه در بينش و روابط آن ها در زندگي مشترك دارد آگاه شوند. حضرت رسول (ص) ضمن تأكيد بر داشتن ذهنيت مثبت به مؤمن ديگر، كه وظيفه هر مؤمن است مي فرمايد:« شما مومنان نسبت به يكديگر ذهنيت خود را نيكو سازيد تا صفا و صميميت قلبي به يكديگر پيدا كنيد و خلق و خوي خوب در رفتار شما پرورش يابد .»(نوري، 1408ق)ج9، ص149).
سوم آنكه زوجين به اين حقيقت بايد توجه كنند كه اگر صفت و رفتاري  در همسر خوشايندشان نيست، به صفات و رفتار مطلوب وي توجه كنند و ذهن خويش را به ويژگي هاي خوب و شايسته اش معطوف نمايند.
پيامبر اكرم (ص) فرمودند: «لايفرك مؤمن مؤمنه، إن كرمته منها خلقاً رضي منها آخر؛ مرد مؤمن نبايد نسبت به زن مؤمن ذهنيت بدي پيدا كند؛ اگر از يكي از ويژگي هاي او خوشش نيامد به ديگر ويژگي هاي خوب او توجه كند.»(صحيح مسلم، ص109، ح1469).
از اين حديث و احاديث مشابه ديگر به دست مي آيد كه:
1. زوجين بايد كوشش كنند ويژگي هاي خوب همسر خويش را پيدا نمايند.
2. از ويژگي هاي بد همسر چشم بپوشند و نسبت به آن ها تغافل كنند تا ذهنيت منفي نسبت به همسر خود پيدا نكنند؛ زيرا اين تغافل(خود را به ندانستن زدن) از بهترين رفتارهاي انسان بزرگوار محسوب مي شود .(آمدي،ترجمه خوانساري،1373، ج6،ص22)
3. ويژگي هاي خوب و امتيازات برجسته همسر را براي وي بازگو كند تا او متوجه شود كه همسرش او را درك كرده و خوبي هاي وي را در نظر دارد.

و) تعديل توقعات
براي حاكم كردن آرامش در زندگي همسران، تعادل توقعات، نقش مؤثري دارد. توقعات همسران بر اساس حقوقي است كه بر ديگري دارند. در صورتي كه به همه ي حقوق انساني، اخلاقي، عاطفي، اقتصادي، اجتماعي، متقابل خود توجه شود و توقعات هر يك با مجموعه حقوق هماهنگ گردد، توقعات آنان واقع بينانه و متعادل خواهد بود و در صورتي كه برخي از حق خود را نسبت به همسر در نظر گيرد و به حق همسر نسبت به خود بي توجه باشد، انتظار وي از همسرش افراطي و و به دور از واقع بيني است و همين، سبب بروز تنش در زندگي آن ها مي شود. آموزش همسران به اينكه چگونه مي توانند انتظارات و توقعات واقع بينانه از يكديگر داشته باشند از تنش بين آن ها پيشگيري مي كند و باعث بهبود روابط مي شود.
آموزش همسران به اين است كه ياد بگيرند كه:
اولاً تأكيد شرع ير اين است كه همسران زندگي را بر تعادل و ميانه روي استوار سازند و در زندگي خويش فرهنگ سازي كنند و خوي تعادل خواهي را در خويش پرورش دهند كه به تعبير امام علي (ع) :«برترين خلق و خوي تعادل خواهي است.»  (آمدي، ترجمه خوانساري، 1373، ج1، ص240)  و بر اين اساس تا فقط امور متعادل را بپسندد و دوست داشته باشند. امام علي (ع)  مي فرمايند: «ليكن احبّ الامور اليك أعمها في العدل و اقسطها بالحق؛ بايد محبوب ترين امور نزد تو چيزي باشد كه بيشتر به تعادل و توازن نزديك است و حقوق افراد در آن بيشتر رعايت شده باشد.»(همان، ج5، ص50)
ثانياً تمايلات و هوا هاي خود را كنترل كند و تدبيري اتخاذ نمايد تا همسرش زياده خواهي نداشته باشد؛ زيرا زياده خواهي انسان را از انديشه هاي حكيمانه باز مي دارد و هواي نفساني و طمع را بر او چيره مي سازد و چه بسا در جهت زياده خواهي، عاقلانه عمل نكند و به آرامش زندگي آسيب رساند. اگر رفتارهاي زياده خواهانه در  اختيار گرفته شود، فكر عقلاني از آن ها تأثير نمي پذيرد و در نتيجه دچار كج فهمي نمي شود و در درك واقعيت هاي زندگي و تمايز آن ها در امور غيرواقعي به اشتباه نمي افتد. امير مؤمنان علي (ع) مي فرمايد: «من امسك عن الفضول عدّلت رأيه العقول؛ كسي كه خود را از زياده خواهي ها بازدارد، انديشه هاي عقلي متعادل خواهد داشت.» (همان، ص310)
ثالثاً هنگام ابراز خواسته هاي همسرش به آن توجه كند و چيزي را كه با خواسته اي از خواسته هاي همسرش تعارض دارد، از او توقع نداشته باشد و بكوشد بهترين گزينه اي كه روابط خوب همسرش را با او بهبود مي بخشد، برگزيند. اين كوشش مورد تأكيد امام صادق (ع) است كه فرمود: «رحم الله عبداً أحسن فيما بينه و بين زوجته؛ رحمت خدا بر بنده اي كه نيكوترين گزينه را در روابط بين خود و همسرش برگزيند» (مجلسي،1403ق، ص349).

ز) تصحيح باورها در رفتار جنسي
از مهمترين پايه هاي زندگي مشترك زن و مرد داشتن باور معقول در خصوص تأمين نياز جنسي است. به همسران بايد آموزش داده شود كه نياز جنسي را نيازي طبيعي بدانند و بدانند كه ارضاي آن نه تنها كاري ضد اخلاقي و پليد نيست، بلكه بسيار مطلوب، با ارزش و مقدس است. رسول اعظم (ص) ارضاي غريزه جنسي را سنت و روش پسنديده خويش دانسته است؛ زيرا پيامدهاي بسيار مطلوبي به دنبال خواهد داشت؛ از جمله: آرامش، پيشگيري از بسياري از گناهان، رشد اخلاقي و ارتقاي دينداري و … . به همين دليل احاديث شريف توجه به غريزه جنسي را به عنوان حافظ و نگهدارنده نصف دين مي داند. همچنين در احاديث ارضاي  غريزة جنسي براي هريك از زن و شوهر، يك حق و يك وظيفه به شمار آمده است. چيزي كه هم حق و هم وظيفه شرعي است، بايد رفتار نيكو و با ارزش تلقي شود و همسران با انگيزة  معنوي به انجام رفتارهاي جنسي بپردازند.

ح) تقويت عزت نفس و حس ارزشمندي
كسي كه از عزت نفس برخوردار است، خود را با ارزش، شكست ناپذير و دوست داشتني دانسته و توانمندي خود را ادراك مي كند و از رفتارهايي كه عزت و ارزشمندي او را به خطر مي اندازد دوري مي كند. چه بسيار تنش هايي كه در زندگي همسران پيش مي آيد و ريشه ي آن فقط احساس ذلت و پستي است حال اين احساس در يك فرد باشد يا در هر دو فرد. همين بودن احساس ذلت باعث مي شود ذهنيتي نامطلوب نسبت به خود يا همسر پيدا شود. كساني كه ابراز مي كنند:  من لايق اين همسرم نيستم؛ و با اين وصفي كه من دارم نمي تواند من را دوست داشته باشد؛ اگر مرا دوست داشت همه خواسته هاي من را مي پذيرفت؛ به نظر      مي رسد ريشه ي اين نوع برخوردها و ايجاد تنش ها در زندگي همسران معلول ذهنيت هاي بدي است كه از احساس عدم عزت ناشي شده است، از اين رو لازم است همسران آموزش تقويت عزت نفس ببينند. از آثار عملي عزت نفس: آزار نرساندن به مردم (12834)، دوري از جدال و بگومگوهاي بيهوده (12834)، اطاعت از دستورهاي الهي (12838)، راستگويي (12833)، پرهيز از عملكردهاي نابهنجار و ضد ارزش يا كم ارزش است و اين ها همه موجب پيشگيري از تنش و كاهش آن در زندگي زناشويي مي شود.

راهكارهايي كه براي پرورش و ارتقاي عزت نفس به همسران آموزش داده مي شود عبارتست از: شناخت خود و موقعيت خويش در ارتباط با خدا و ديگر افراد جامعه، پيروي از اوامر و نواهي خداوند عزتمند، توجه به فضايل و خوبي هاي ها مانند عفو، صله رحم و بخشش، چشم پوشي از امور پست و كم ارزش، رعايت تقوا، اميد نداشتن به ديگران و وابسته نبودن به آن ها (درعين احساس نياز به ديگران، وابستگي نداشتن به آنان). ارزشمند دانستن خود و جرأت ورزي و قاطعيت در كارهاي با ارزش (حرعاملي،1398ق، ج12،ص13) حفظ زبان (كليني، 1413ق، ص13)، خود كنترلي، فروبردن خشم، صبر بر مصيبت (مجلسي، 1403ق، ج75، ص123، ح2) وابستگي نداشتن به دنيا (آمدي، 1373، ش9184)، قناعت ورزي (مجلسي، 1403ق، ج78، ص53، ح90)

3. مهارت هاي ارتباطي و اخلاقي

منشأ بسياري از تنش هاي همسران ارتباط هاي نادرست آن ها با يكديگر است. آموزش مهارت ارتباطي صحيح مي تواند از بروز و يا كاهش تنش بين آن ها جلوگيري كند. اين مهارت ها در جنبه هاي كلامي، سمعي  و احساسي و رفتاري نمود مي يابد. آموزش اين مهارت ها به همسران اين گونه انجام مي شود:

الف) ارتباط كلامي
همسران به طور طبيعي نياز به ارتباط كلامي با يكديگر دارند؛ زيرا علاوه بر ابراز نيازها وخواسته ها، تفهيم و تفاهم، در رشد عاطفي و اجتماعي آن ها مؤثر است، بنابراين لازم است همسران جدا از ارتباط كلامي براي ابراز خواسته ها و كارهاي مورد نياز، به كسب مهارت هاي زير اقدام كنند:
اول توجه داشته باشند كه به منظور تفاهم بهينه و رشد عاطفي و اجتماعي ارتباط كلامي نيكو ضرورت دارد، زيرا رستگاري در زندگي مرهون آن است  (همان، ج5ع ص306)
دوم، با توجه به شرايط مكاني، زماني و موقعيت هاي رواني، همسران وقت مناسبي براي گفتگو قرار دهند. اميرمؤمنان (ع) مي فرمايد: نبايد بدون سنجيدن موقعيت ها براي سخن، با همسر سخن بگويي  (آمدي، ترجمه خوانساري، ج6، ص286).
سوم، همسران در حرف زدن عجله نكنند و حرف يكديگر را قطع ننمايند.
چهارم، با واژه هاي محبت آميز و به نرمي (همان، ج4،ص130) و همراه با احترام گفتگو آغاز شود و ادامه يابد.
پنجم، با ذهنيت خوب و مثبت اقدام به گفتگو با همسر بنمايد.
ششم، هريك در آغاز به ابراز احساسات و دوست داشتن همسر بپردازد و تا اين ابراز صورت نگرفته اقدام به گفتگوي ديگري نكنند.
هفتم، هركدام در مورد سخني كه مي خواهند بگويند فكر نموده و پيامد ابراز آن را بررسي كنند، در صورتي كه سخن خوب و حكيمانه بود، آن را ابراز كنند  (آمدي، ترجمه خوانساري، ج4، ص424)
هشتم، هريك پرسش و سخنان خود را دقيق و شفاف و بدون هرگونه ابهام مطرح كنند.
نهم، كوشش شود نسبت ناخوشايندي به همسر داده نشود چه در مورد فكر و عقيده و چه در امور احساسي و عاطفي و چه در رفتار.
دهم، از هرگونه كلمات ركيك و زشت پرهيز شود، همان، ج2، ص314) زيرا علاوه بر آنكه حرام است و فرد به گناه آلوده مي شود تنش بين خود و همسر را فراهم مي سازد.
يازدهم، از زياده گويي پرهيز نمايند؛ زيرا باعث لغزش زياد و خستگي و ناراحتي مي شود  (همان، ج2، ص299)
دوازدهم، اگر روش گفتگوي درست و خوب را در مورد مطلبي نمي دانند، سخن نگويند تا روش آن را ياد بگيرند  (همان، ج2، ص320)

ب) خوب گوش دادن
شيوه صحيح خوب گوش دادن هنگام گفتگو با همسر، يكي از مهمترين عوامل ايجاد گفتگوي حسنه و در نهايت يك ارتباط نيكو و باعث بهره وري در زندگي است  (آمدي، ترجمه خوانساري، ج5،ص475)
همسران بايد بخاطر داشته باشند كه هنگام گفتگو با همسر به طور كامل و دقيق به گفته هاي يكديگر گوش فرا دهند. اميرمؤمنان علي (ع) وظيفه افراد مي داند كه به هنگام سخن گفتن با علم سخن بگويند و به هنگام گوش دادن با توجه و دقت گوش بدهند  (همان، ج4، ص603). هنگام سخن گفتن يكي، ديگري بايد سكوت اختيار نمايد و با چيزي بازي نكند و عوامل مزاحم ديگر را نيز از بين ببرد. بد گوش كردن باعث تضييع حق متكلم است  و به تعبير امام صادق (ع) خيانت محسوب مي شود (مجلسي، 1403، ج75، ص104، ح27).

ج) ابراز محبت (زباني و عملي)
هر ارتباط عاطفي و صميمي مبتني بر ابراز محبت و دوستي است و نياز به ابراز محبت در زندگي زناشويي بيشتر احساس مي شود.
ابراز محبت همسران دو گونه است:
اول، ابراز محبت زباني؛ رسول گرامي (ص) در حديثي با اشاره به ويژگي روان شناختي – عاطفي زنان، مبني بر اينكه ابراز محبت هاي شوهر تأثير عميقي بر زن دارد به گونه اي كه هرگز فراموش نمي كند، به ابراز كردن كلامي و زباني محبت توصيه مي كند و مي فرمايد:      « قول الرجل للمرأه إني احبك لا يذهب من قلبها ابداً؛ سخن مرد به همسرش كه دوستت دارم هرگز از قلب زن بيرون نمي رود.» (مجلسي، 1403ق، ج77ع ص166). براي اينكه ابراز محبتي زباني پيامدهاي مطلوب روان شناختي بر همسر داشته باشد، بايد هريك از همسران از ابرازهاي زباني كه باعث آزار و رنجش همسر مي شود، پرهيز نمايد، زيرا ابرازهاي كلامي منفي و ناخوشايند عوارض رواني در پي دارد؛ ازجمله تأثير ابرازهاي مثبت و خوب را ازبين مي برد و موجب زدودن آرامش از زندگي مشترك مي شود.
امام صادق (ع) مي فرمايد: «أن إمرأه قالت لزوجها: ما رأيت قط من وجهك خيراً فقد حبط عملها؛ هر زني كه به شوهرش بگويد من از تو خيري نديدم عمل خوب او  از بين رفته است.» (حر عاملي، 1414ق، ج14، ص115)
پيامبر اعظم (ص) درباره مردان و زناني كه با زبان يكديگر را مي آزارند، فرمود: «أيما إمرأه آذت زوجها بلسانها لم يقبل الله عزّ و جلّ منها صرفاّ و لا عدلاّ و لا حسنه من عملها حتي ترضيه و ان صامت نهارها و قامت ليلها و أعتقت الرقاب و حملت علي جياء الخيل في سبيل الله و كانت في الأول من يريد النار و كذلك الرجل إذا كان لها ظالماً؛ هر زني كه همسرش را با زبانش آزار دهد خداوند نه عمل مستحبي او را مي پذيرد و نه هديه اش را و نه عمل نيكويش را. مگر اينكه همسرش را راضي نمايد، هرچند همه روزها را روزه بگيرد و شب ها را به نماز بايستد و برده آزاد كند و در راه خدا سختي هدايت گروه اسبان در حال جنگ به دوش بگيرد. او از اولين كساني است كه وارد جهنم مي شود و همچنين است حال و روز مردي كه به همسرش ظلم كند.» (طبرسي، بي تا، ص318)
دوم، ابراز محبت عملي؛ در احاديث شريف ابراز محبت عملي همسران به صورت هاي گوناگون مطرح شده است. احترام به شخصيت همسر از مهمترين مصاديق ابراز عملي محبت است، هريك از همسران بايد در رفتار به يكديگر احترام بگذارند و از تحقير رفتاري نسبت به يكديگر دوري نمايند. البته همسراني در اين گونه ابراز عملي موفق مي شوند كه خود از كرامت و شخصيت انساني برخوردار باشند و فرومايه و پست نباشند. پيامبر اكرم (ص)       مي فرمايند: «ما اكرم النساء إلّا كريم و لا اهانهن الاّ لئيم؛ كسي جز بزرگواران به همسران خود احترام نمي گذارد و كسي جز فرومايه آن ها را تحقير نمي كند.» (پاينده، 1364، ص318).
هديه از جمله مصاديق ابراز عملي محبت است. پيامبر خدا (ص) در مورد تأثير هديه در افزايش محبت مي فرمايد: «الهديه تورث الموده و تجدر الأخوه و تذهب الضغينه، تهادوا تحابوا؛ هديه باعث ايجاد محبت و علاقه مي شود و رابطه ي برادري را مستحكم مي كند و كينه ها را از بين مي برد، به يكديگر هديه دهيد تا محبت يكديگر را جلب كنيد.» (صدوق، بي تا، ج4، ص381، ش5831) و در خصوص تأثير هديه دادن در عفت و پاكدامني زن فرمود: «هبه الرجل لزوجته تزيد في عفتها؛ هديه دادن شوهر به همسرش عفت و پاكدامني او را     مي افزايد.» (فيض كاشاني، 1339ق، ص70)
همچنين لقمه در دهان همسر گذاشتن و آب دادن به او از جمله ابراز عملي محبت است. پيامبر اكرم (ص) فرمود: «إن الرجل ليؤجر في رفع اللقمه الي في إمرأته؛ مرد براي گذاشتن لقمه به دهان همسرش پاداش مي گيرد.» (ابن حنبل، 1414ق، ح6، ص85) همچنين فرمود: «ان الرجل إذا سقي إمرأته من الماء اجر؛ مردي كه به همسرش آب بنوشاند خداوند به او اجر    مي دهد.» (سبزواري، 1414ق، ص99)
كمك به همسر در انجام كارهاي خانه نيز از جمله ابزارهاي محبت در عمل محسوب    مي شود. پيامبر اكرم (ص) مي فرمايند: «يا علي لايخدم العيال الا صديق أو شهيد أو رجل يريد به خير الدنيا و الآخره؛ اي علي! هيچ كس جز صديق و شهيد باشد و يا مردي كه بر اين دنيا و آخرت رقم خورده، به همسرش خدمت نمي كند» (سبزواري، 1414ق، ص99)

د) معاشرت نيكو
معاشرت خوب و نيكو و ارتباط پسنديده با يكديگر يك اصل مهم  در زندگي زناشويي است. قرآن كريم بر معاشرت پسنديده با همسران تأكيد نموده و مي فرمايد: «و عاشروهنّ بالمعروف فإن كرهتموهنّ فعسي أن تكرهوا و يجعل الله فيه خيراً كثيراً؛ با زنان خود با نيكي زندگي كنيد حتي اگر آن ها را دوست نداشتيد، چه بسا چيزي را دوست نداشته باشيد و خداوند خير كثيري را در آن نهفته باشد.» (نساء، آيه 19)
امام صادق (ع)فرمود: «ام المرء يحتاج في منزله و عياله الي ثلاث خصال يتكلفها و ان لم يكن في طبعه ذلك معاشره بجميل وسعه بتقدير و غيره بتحصن؛ مرد در ارتباط با همسر و خانواده خود به سه ويژگي نياز دارد، كه اگر نداشته باشد بايد آن را در خود ايجاد كند، اين ويژگي ها عبارتند از: خوشرفتاري در زندگي (معاشرت زيبا) و گشاده دستي برنامه ريزي شده و غيرت بر حفاظت از آن ها.» (مجلسي،1403ق،ج78، ص236)
پيامبر اكرم (ص) فرمودند: «اكمل المؤمنين ايماناً احسنهم خلقاً و خياركم لنسائكم؛ كامل ترين مؤمنان از جهت ايمان كساني هستند كه نيكوترين اخلاق را و در رفتار نيكوترين معاشرت ها را با زنانشان داشته باشند.» (مسند احمد، ج2، ص472)
معاشرت نيكو باعث مي شود زن و شوهر اعتماد يكديگر را جلب كنند و رفتاري كه مخالف آن است را انجام ندهند.
امام صادق (ع) مي فرمايد: «لا غني بالزوج عن ثلاثه اشياء فيما بينه و بين زوجته و هي الموافقه ليجتلب بها موافقتها و محبّتها و هواها و حسن خلقه معها و استعماله و استماله قلبها بالهيئه الحسنه في عينها و توسعته عليها و لا غني بالزوجه فيما بينها و بين زوجها الموافق لها عن ثلاث خصال و هنّ صيانه نفسها عن كل دنس يطمئن قلبه الي الثقه بها في حال المحبوب و المكروه و حياطته ليكون عاطفاً عليها عند زلّه تكون منها و إظهار العشق له بالخلابه و الهئيه الحسنه لها في عينه؛ در روابط زن و شوهر سه چيز لازم است: آنچه بر شوهر لازم است هم فكري و هماهنگي با همسر است تا او را به خود جلب كرده، محبت و تمايلات او را تصاحب كند. ديگر خوش اخلاقي با همسر است و ديگر اينكه با رفتارهاي نيكو و زيبا نمودن چهرة خويش دل زن را تسخير نمايد.
اما آنچه بر زن لازم است  این است که خویش را از رفتارهای پست مصون نگه دارد تا شوهر دلبسته او شود و در شرایط خوشی و ناخوشی به او اطمینان و اعتماد داشته باشد. و به تمام جنبه های روانی شوهر توجه کند و او را مشمول محبت های زیاد خود نماید تا به هنگامی که لغزشی از او صادر می شود، شوهرش نسبت به او معطوف و مهربان باشد. و عشق خویش را به گونه ای برای او آشکار کند که دل شوهر را برباید و قیافه ای از خود بسازد که در چشم شوهرش زیبا جلوه نماید. (مجلسی، 1402ق،ج75، ص237).

ه) خوشرویی و خوش اخلاقی
از جمله روابط عاطفی زن و مرد، خوش رویی و خوش اخلاقی آنان با یکدیگر است. شاید این طور تصور شود که حسن معاشرت و خوش اخلاقی یک چیز است، ولی با توجه به معنا و کاربرد آنها متوجه می شویم که این ها متفاوت هستند. ممکن است مردی با دیگران حسن معاشرت داشته باشد، به آن ها آزار نرساند، حقوق مادی آن ها را تمام و کمال برآورده سازد و … . اما در خانه با همسر و فرزندانش گشاده رو و خوش اخلاق و خنده رو نباشد. بنابراین این ها دو ویژگی اند که گاه هردو در یک فرد وجود دارد و گاهی یکی از آن ها؛     از این رو بزرگان دین، ما را به دانش هر دو ویژگی حسن معاشرت و خوش اخلاقی سفارش کرده اند.
پیامبر اکرم (ص) با توجه دادن به اینکه ریشة این رابطه ی عاطفی حق زن است، به لزوم خوش رویی با زن تأکید کرده و می فرماید: «حق المرأه علی زوجها ان یسدّ جوعتها و ان یسر عورتها و لا یقبح لها وجهاً فاذا فعل ذلک فقد ولله ادّی حقها؛ حق زن بر شوهرش این است که سیرش کند و او را بپوشاند و در برابر او چهره در هم نکشد(بلکه با خوشرویی با او برخورد کند) و اگر این کارها را انجام داد به خدا قسم حق او را ادا کرده است.»
در برخی روایات توصیه شده که اگر زن بداخلاق است مرد به بد اخلاقی او پاسخ بد ندهد و با خوشرویی و اخلاق خوب با وی برخورد کند. در این زمینه پیامبر اکرم (ص) فرمود: «بدانید مردی که در بد اخلاقی زنش با صبر و حلم برخورد نماید و این را به خاطر اجر خداوند انجام دهد، پروردگار در آخرت ثواب شاکران را به او عطا خواهد کرد.» (مجلسی، 1403ق، ج76، ص335)
پیامبر خدا (ص) در خصوص خوش رویی زن فرمودند: «بهترین زنان کسانی اند که نگاه کردن به آن ها مایه ی خوش حالی شما باشد و اگر از آن ها چیزی خواستید، اطاعت کنند و خود و مال شوهر را در نبودن او خوب نگهدارند.» (کلینی، 1413ق، ج5، ص327، ح1)        همچنین در لزوم خوش خلقی مرد با زن روایت های بسیاری وجود دارد از جمله حدیثی که  از امام صادق (ع) نقل شده است که ایشان فرمود: «مرد در ارتباط با همسرش از سه چیز بی نیاز نیست: اول سازگاری با همسرش تا بدان وسیله محبت و میل او را جلب کند، دوم جلب کردن توجه و قلب همسر با خوش اخلاقی و خوش پوشی (داشتن ظاهری آراسته) و سوم در رفاه قرار دادن همسرش» (مجلسی،1403ق، ج78، ص237)
و در روایت دیگر از امام صادق (ع) نقل شده است که فرمود: «أربع من کنّ فیه کمل اسلامه و محصت ذنوبه و لقی ربه و هو عنه راض …و حسن خلقه مع اهله؛ چهار ویژگی است که اگر در کسی باشد اسلام او کامل است، گناهانش پاک می شود و خداوند را در حالی ملاقات می کند که از او راضی است… و اخلاقش با همسرش نیکو با شد.» (مجلسی 1403ق، ج69،ص385،ح48)

و) عفو و گذشت
بشر همواره در معرض خطا و اشتباه است و به غیر از معصوم، کسی نیست که در زندگی، اشتباه و لغزشی نداشته باشد. ممکن است آدمی از روی نادانی، کاری ناروا انجام بدهد. در این خصوص فرقی بین زن و مرد نیست. دو نفر که زندگی مشترک دارند، باید لغزش های یکدیگر را ببخشند و در مورد عیب ها و خطاهای یکدیگر سختگیری نکنند. اگر از زن یا شوهر خطایی سر زد و  طرف مقابل سکوت کرد و اشتباه او را نادیده گرفت؛ خطاکار به دلیل عذاب وجدان نسبت به کردارش پشیمان خواهد شد. گذشت و بخشش و چشم پوشی از عوامل مهمی است که باعث  می شود زن و شوهر عمری با محبت در کنار هم زندگی کنند و تنها با این عامل است که انسان ها می توانند به تدریج اصلاح شوند.
پیامبر (ص) فرمود: «بهترین زنان شما پنج گروه اند: 1.سهل گیر2. نرمخو 3. منعطف و باگذشت 4. اگر شوهرش از او عصبانی شد، تا وقتی که از او راضی نشود نخوابد 5. در غیاب شوهرش او را حفظ کند و در این صورت او یکی از کاگزاران خدا است و کاگزار خداوند درمانده و پشیمان نمی شود.» (کلینی، 1413ق، ج5، ص325،ح5)
همچنین پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: «آیا شما را از بهترین خلق و خوی ها در دنیا و آخرت باخبر سازم و آن این است که از کسی که بر تو ستم کرد ه بگذری » (کلینی،1413ق،ج2،ص107)
زن و شوهر باید توجه داشته باشند که در مقابل خطاها و اشتباه های یکدیگر، ابتدا آن ها را نادیده گرفته و سپس در موقع مناسب با زبان خوش به یکدیگر تذکر دهند، تا اشتباهات دیگر تکرار نشود (امینی، ص115-111)

ز)احترام به رای و سلیقه همسر
از مصادیق بارز احترام به شخصیت همسر احترام به رأی و سلیقه اوست .از آنجا که ممکن است سلیقه زنان مورد توجه و احترام شوهران قرار نگیرد در احادیث به این امر توجه داده شده است. از جمله آنکه امام باقر(ع)فرمود:«برخی افراد به خانه حسین ابن علی (ع)وارد شدند و گفتند: ای پسر رسول خدا ما در منزل تو چیز هايی می بینیم که نمی پسندیم .منظور آنها فرش ها و ظروف بود.آن حضرت فرمود: ما زمانی که ازدواج می کنیم مهریه همسر های خود را به آنان عطا می کنیم و آنان با مهریه خود هر چیزی بخواهند می خرند و آن چیز ها متعلق به ما نیست »(کلینی1413ق ،ج6،ص476،ح1).
و در حدیث دیگری محمد بن مسلم از امام باقر(ع)نقل می کند که مردی به آن حضرت عرض کرد: این مجسمه ها یا تصاویر (تماثیل)چیست که در خانه شما می بینیم؟ امام فرمود: اینها متعلق به زنان است (حر عاملی ،وسائل،ج5،ص309،برقی،المحاسن،ج2،ص621).
بنابراین شوهران حق ندارند زن را از انجام اموری که شرعاً حرام نیست باز دارند ، حتی اگر آن امور برای شخص هم مطلوب نباشد. به سخن دیگر، زن آزاد است و می تواند که با اموال خود یا آنچه به او بخشیده شده ، هر چه را دوست دارد تهیه کند.

ح)پرهیز از بازگویی بدی های یکدیگر
وظیفه زن و شو هر آن است که آبرو و شخصیت یکدیگر را حفظ کنند و از آنچه شخصیت همسر را تضییع می کند خود داری ورزند. از جمله حفظ آبرو و شخصیت شوهر این است که نباید مشکلاتی که زن و شوهر با هم دارند نزد دیگران بازگو شود. پیامبر(ص)   می فرمایند: لایحل للمراة ان تکلف زوجها فوق طاقته و لا تشکوه الی احد من خلق الله عزوجل،لاقریب و لا بعید ؛ جایز نیست زنی به شوهرش بیش از حد توان مالی او ِ، چیزی تحمیل کند و جایز نیست از او به هیچ یک از بندگان خدا شکایت کند ؛ چه (خویشان)نزدیک باشد یا (خویشان)دور».

ط)پذیرش مدیریت شوهر
از جمله مسائلی که در حل مسائل و مشکلات همسران، امنیت روانی و استحکام زندگی آنها بسیار موثر است ، پذیرش مدیریت شوهر در خانه است. با توجه به شرایط فیزیکی و موقعیت روانی- عقلی مرد و لزوم پذیرش یک مدیریت واحد در خانواده ،خانه باید با مدیریت مرد اداره شود .
خداوند متعال می فرمایند:الرَجَال قَوامُونَ عَلَی النَسُاء بِما فَضَََُلَ اللهُ بَعضُهُم عَلَی بَعض و بِما انفَقُوا مِن اموَالِهُم ؛ مردان مسئول امور زنانند به دلیل توانمندیهایی که خداوند با آن بعضی را به بعضی دیگر برتری بخشیده است و به دلیل انفاق هایي که از اموالشان (در مورد زنان)دارند ».(نساءآیه 34)
لازمة پذیرش مدیریت مرد از سوی زن پیروی از مدیریت خانواده در کار های نیک و پسندیده است. پیامبر(ص) می فرماید: «و من حقکم…و لا یعصینکم فی معروف؛ از جمله حقوق شما بر زنانتان این است که …در کار های نیک از شما پیروی کنند ».(صدوق 1403ق، ص486، ح63).
ی)مشکل گشایی
یکی از مهارت هایي که همسران باید از ابتدای ازدواج فراگیرند، مهارت مشکل گشایی است. همسران باید بیاموزند که هنگام بروز مشکل در روابط خود یا دیگر مسائل زندگی باید از هرگونه اقدام شتاب زده بپرهیزند؛ خونسردی خود را حفظ کنند، از حل مشکل نا امید نشوند، همدیگر را متهم نکنند و با بزرگواری و کرامت نفس برای حل آن مشکل بکوشند؛ مهمترین گام در حل مشکلات، پذیرفتن آن ها به شکل یک مسئله است نه به صورت یک مشکل. زیرا وقتی مشکل را به عنوان مشکل می نگریم، از جایگاه هیجان با آن برخورد       می کنیم و آن را حل نشدنی می کنیم؛ ولی وقتی آن مشکل را به شکل مسئله می نگریم، از جایگاه حل مسئله با  آن برخورد می کنیم و به صورت منطقی با آن روبرو می شویم. بعد از پذیرش آن  مشکل به عنوان مسئله باید مراحل زیر را برای مشکل گشایی مورد نظر قرار دهیم:
در اولین گام باید این مسئله و مشکل به طور دقیق شناخته شود، از دیگر مشکلات و مسائل جدا گردد تا بررسی آن امکان پذیر شود.
دومین گام، بررسی راه حل های مختلف مسئله با یاری دادن فکری و عملی و مشورت یکدیگر است. در این مرحله، راه حل های مسئله از طرف همسران بدون قضاوت و داوری درباره آن ها ارائه می گردد.
سومین گام، آن است که همسران به بحث و بررسی پیرامون راه حل های ارائه شده     می پردازند، و راه حل های اجرا نشدنی را کنار گذاشته و راه حل مناسب را برمی گزینند.
چهارمین گام براي حل مسئله، اجرای راه حل مناسب انتخاب شده است. زوجین باید در این مرحله، هر کدام خود را متعهد و ملزم به اجرای راه حل بدانند و برای انجام آن بکوشند.
برای موفقیت در حل مسئله و مشکل پیش آمده بین زوجین، چند عامل بسیار موثر است که یکی از عوامل پرورش روحیه ی سازگاری است.

پرورش روحیه سازگاری
این عامل، نقش بسیار مهمی در حل مشکل گشایی و حل اختلافات زناشویی و افزایش خوشنودی همسر دارد. امام صادق (ع) می فرماید: «أیّما أهل بیت أعطوا حظّهم من الرّفق فقد وسّع الله علیهم فی الرزق؛ به هر خانواده ای که (نعمت) رفق و مدارا عطا شود، به راستی که خداوند به رزق و روزی آنان وسعت می بخشد.

4. مهارت های جنسی

از جمله کارهایی که از تنش در زندگی زوجین پیشگیری می کند و باعث آرامش آن ها می شود، مهارت هایی است که هریک از آنها در روابط جنسی خود باید بکار گیرند. در ادامه برخی از این مهارت ها را برررسی می کنیم:
الف) آراستگی برای همسر
از جمله مهارت های جنسی زن و شوهر نسبت به یکدیگر آراستگی و زینت آنها برای همسر خویش است. به طور طبیعی هر زن و مردی دوست دارد همسرشان را آراسته و پاکیزه ببیند و از این آراستگی لذت می برند. بکارگیری این مهارت، زمینه ی لذت بردن هر یک از آن دو از یکدیگر را افزایش می دهد و بر محبت و دلبستگی آن ها به هم می افزاید. در متون   حدیثی نیز بکارگیری این مهارت، حق و وظیفه برای زن و مرد دانسته شده است.
دربارة این حق شوهر و لزوم پاکیزگی و آرایش زن برای شوهر از امام صادق (ع) نقل شده که فرمود: «زنی نزد پیامبر (ص) آمد و گفت ای رسول خدا، حق مرد بر همسرش چیست؟ حضرت فرمود: … خود را با بهترین عطری که در اختیار دارد خوشبو سازد، زیباترین لباس خود را بپوشد، به بهترین وجه خود را بیاراید و هر صبح و شام خود را آراسته بر شوهرش بنمایاند.» (کلینی، 1413ق،  ج5، ص508)
و همچنین در باره حق زن، وظیفه مرد بر پاکیزگی و آراستگی خود برای همسر از امام کاظم (ع) نقل است که فرمود: «آراستگی مرد از جمله چیز هایی است که عفت زن را زیاد   می کند همانا زنان از عفت دور شدند چون همسرانشان آراستگی را ترک کردند.» در روایتی از حسن بن جهنم آمده که از امام رضا (ع) پرسید: «شما خضاب کرده اید؟» امام فرمود: «آری با حنا و صدر» سپس فرمود: «آیا فکر می کنی این مسئله اهمیتی ندارد و آراستگی و خضاب اجر و ثواب ندارد؟ به درستی که زن دوست دارد تو را آراسته ببیند همانطور که تو دوست داری او را آراسته ببینی. همانا زنانی فقط به علت کمی آراستگی و آمادگی مردانشان از عفاف خارج شدند و به سوی فسق و فجور رفتند.» (همان، ج76، ص102). رسول خدا (ص) نیز فرمود: «با حنا خضاب کنید … چرا که باعث آرامش زنان می شود».
همچنین امام صادق (ع) فرمود: «همانطور که مردان دوست دارند زنان خود را زینت شده ببینند، زنان هم همین مسئله را برای شوهران خود دوست دارند (دوست دارند شوهرانشان خود را زینت کنند) .» (طبرسی، بی تا، ج1، ص80)

ب) آماده سازی
منظور از مهارت (آماده سازی) در روابط جنسی فعالیت های مقدماتی است که همسر نسبت به آن ها احساس نیاز می کند و از آن ها لذت می برد.
مثلاً مرد دوست دارد همسرش خود را آماده سازد و موانع تماس بدنی را از میان بردارد و خود را بر شوهرش عرضه کند و در این زمینه شرمی نداشته باشد، بلکه رضایت خود را برای

فعالیت های جنسی آشکار سازد. از مسائل مهم در فعالیت ها و روابط جنسی همسران، ظهور نیافتن احساس شرم در چهره و رفتار زن است. پیامبر اکرم (ص) می فرمایند: بهترین زنان شما آن کسی است که وقتی با شوهرش تنها شد جامه شرم و حیا را برای او بیرون آورد. (مجلسی، 1403ق، ج103، ص139،ح 44) و نیز فرمودند: « بر زن جایز نیست که به خواب رود مگر اینکه خود را بر شوهرش عرضه کند: لباس خود را از تن در آورد و با او به زیر لحافش برود و بدن خویش را به شوهرش بچسباند که اگر چنین کرد خود را آماده ساخته و به شوهر عرضه کرده است.» (حر عاملی، 1393ق،14ج، ص126، ح5)
همچنین زن نیاز به صحبت عاشقانه، بوسه، درآغوش گرفتن و بازی کردن با او دارد و از این کارها لذت می برد. شوهر با این فعالیت ها زمینه ارضای این نیاز همسرش را فراهم     می سازد. همچنین امام رضا (ع) فرمود: « با هیچ زنی نزدیکی نکن مگر پس از اینکه با او بازی کنی و این کار را طولانی کن … تا او هم همان چیزی را از تو بخواهد که تو از او می خواهی» (مجلسی، 1403ق، ج95، ص327)
پیامبر خدا (ص) نیز فرمود: «از جفا کاری است که کسی با همسرش آمیزش کند و پیش از آن با او بازی نکند.» و نیز آن حضرت در مورد کلام و بوسه مرد و زن می فرماید: هیچ یک از شما بسوی همسرش نباید برود و با او خلوت نکند مگر آنکه بین آن ها بوسه و صحبت عاشقانه رد و بدل گردد.» )(فیض کاشانی ، 1339ق، ج3، ص110).

ج) حفظ آرامش و دور کردن عوامل اضطراب آور
از شرایط مهم برقراری رابطه جنسی، آرامش و دوری از اضطراب است. در احادیث شریف تأکید شده است که هنگام برقراری رابطه جنسی و آمیزش، همسران از هرگونه اضطراب، نگرانی و موقعیت هایی که آرامش آن ها را بر هم می زند، بدور باشند. (مجلسی، 1403ق، ج75، ص359)
امام حسن مجتبی (ع) به آثار روانی و تأثیرات ژنتیکی اضطراب والدین هنگام آمیزش، برفرزندی که در این وضعیت نطفه اش منعقد می شود؛ پرداخته و می فرماید: اگر مرد با آرامش و به دور از اضطراب با همسرش نزدیکی کند، نطفه در رحم استقرار می یابد و فرزند آن ها شبیه پدر و مادرش می شود.

د) توجه به زیبایی ها و عوامل محبتی همسر
از جمله شرایط روانی برای برقراری رابطه جنسی آن است که مرد و زن با عشق به هم و در نظر گرفتن زیبایی ها و موارد قوت یکدیگر به سوی یکدیگر بروند در این صورت هردو از هم لذت می برند. در صورتی که افکار دیگری جز خودشان را به ذهن راه  دهند، ارتباط محبتی و عاشقانة آن ها را برهم می زند و از نظر شهوی هم نمی توانند به اوج لذت برسند. به ویژه زن که تحریک شهوتش از ارتباط محبتی نشأت می گیرد. اگر مرد به هنگام آمیزش از زن دیگر غیر از همسرش تصوری به ذهن راه دهد آن رابطه محبتی را که باید دریافت کند      نمی کند و حتی ممکن است با این توجه به غیر او را اضطراب فرا گیرد و از ارتباط با همسرش نفرت پیدا کند. در چنین شرایطی مرد و زن، هردو، به تدریج سرد می شوند و    نمی توانند رابطه محبتی با یکدیگر برقرار سازند، از این رو در حدیث شریف از آمیزش با تصور فرد دیگری غیر از همسر منع شده است. رسول اکرم (ص) می فرماید: «با تخیل زن دیگری به جای همسرت با او نزدیکی نکن.» (طبرسی، بی تا، ص210).

ه) پاسخگویی سریع به نیاز همسر
از جمله مهارت های جنسی، پاسخگویی سریع به دعوت به هم خوابگی زن از سوی شوهر است. پیامبر (ص) می فرماید: «لعنت خدا بر زنان معطل کننده، آنان که شوهرانشان    آنها را به بسترشان فرا می خوانند ولی آن ها تأخیر می کنند و می گویند: صبر کن، الان و آنقدر تأخیر می اندازند که خواب چشمان شوهرانشان را می رباید.»

و) آمیزش
هریک از زوجین برای رسیدن به بالاترین درجه لذت، باید به آمیزش بپردازند و به هیچ وجه از آن امتناع نورزند و بهانه ای برای تمکین نکردن نیاورند.
امام صادق (ع) فرمود: « جایز نیست که مرد از آمیزش با زن امتناع ورزد به دلیل اینکه او یک فرزند شیر خوار داشته و می گوید: چون می ترسم که حامله شوی و دیگر نتوانی به فرزندمان شیر بدهی. همچنین بر زن جایز نیست که مانع آمیزش جنسی همسرش شود بگوید من می ترسم که حامله شوم و در دوران حاملگی نتوانم به فرزندمان شیربدهم. این ترک آمیزش هم برای زن و هم برای مرد ضرر دارد.»
در این حدیث شریف به این نکته اشاره شده که آمیزش حق هریک از همسران است و ترک آن برای آنان زیان دارد و با درخواست یکی از همسران، دیگری حق ندارد به دلایلی حتی کم شدن شیر مادر یا تمام شدن آن، از انجام آمیزش امتناع ورزد بلکه باید برای این مشکل راهی غیر از ترک آمیزش جستجو کند. و آمیزش را انجام دهند تا به عوارض مختلف ترک آن دچار نگردند.
چنان که امتناع از آمیزش آثار روانی نا مطلوبی بر روی همسران می گذارد، رعایت نکردن شرایط مطلوب آمیزش نیز می تواند عوارضی داشته باشد. از این رو احادیث شریف زوجین را                                               از انجام برخی کارها به هنگام آمیزش و فعالیت های جنسی بر حزر داشته اند که به برخی از آن ها اشاره می شود.
پرهیز از آمیزش با شکم پر
هنگامی که همسران یا یکی از آن ها نیاز به تخلیه بول و غائط داشته باشند، موقعیت مناسبی برای آمیزش نیست؛ زیرا آرامش از آن ها سلب می شود و به لذت بالا نمی رسند و چه بسا از همسر خود یک احساس نارضایتی پیدا می کنند و به آثار روانی نامطلوب دیگری مانند پرخاشگری و ناسازگاری با همسر مبتلا می شود. علاوه بر این که پیامدهای پزشکی آن نيزمشکلات فراوان روانی، برای آن ها فراهم می سازد. رسول اکرم (ص) با توجه به عوارض آمیزش در این موقعیت، همسران را از آمیزش در چنین وضعیتی بازداشته و می فرماید: «هرگز نباید هیچ یک از شما در حالی که غائط دارید به آمیزش بپردازد و هرگز نباید هیچ یک از شما در حالی که بول دارد نزدیکی کند.»

خودداری از صحبت غیر عاشقانه به هنگام آمیزش
صحبت های غیر عاشقانه، ذهن زوجین را از لذت جنسی به امور دیگر معطوف می سازد و مانع رسیدن آنان به اوج لذت می شود. از این رو پیامبر (ص) آن ها را نهی کرده و فرمود هنگام آمیزش حرف نزنید (مجلسی، 1403ق، ج103،ص281، ح1).

خودداری از آمیزش درحال جنابت از احتلام
اگر پیش از آمیزش، مرد محتلم شده و جنب برای لذت بیشتر همسران و پیشگیری از عوارض احتمالی آن باید ابتدا غسل کند و سپس با همسرش آمیزش کند. پیامبر (ص)        می فرماید: «کراهت  دارد مردی که محتلم شده پیش از غسل با همسرش نزدیکی کند» (طوسی، 1365، ح7، ص412، ش1646).
آن حضرت در حدیث دیگری تکرار آمیزش پس از شستشو و وضو گرفتن را موجب لذت و نشاط بیشتر زوجین دانسته و می فرماید: « هنگامی که یکی از شما می خواهد بار دیگر آمیزش کند شستشو کند و وضو بگیرد که این کار برای آمیزش دوباره نشاط آور تر است.

خودداری از آمیزش ایستاده
از اموری که همسران را از حالت روانی- عاطفی عاشقانه انسانی بیرون می برد و موقعیت روانی حیوانی برای آنان فراهم می سازد و آرامش و لذت آنان را به ویژه آرامش زن را می کاهد آمیزش ایستاده است و از این رو پیامبر (ص) فرمود ایستاده با همسرت آمیزش مکن. (طبرسی، بی تا، ص210).

بحث و نتیجه گیری
در يك جمع بندي كلي، مي توان به اين نكته اشاره نمود كه يكي از اهداف اساسي اين مقاله آن بود كه، نگاهي تحليلي به محتوای آموزه هاي روان شناختی مبتنی بر قرآن و احادیث در ارتباط با عوامل موثر بر رضایت زناشویی داشته باشد. این محتوا شامل چهار بخش: انگیزه های تشکیل زندگی مشترک، مهارت های شناختی و نگرشی، مهارت های اخلاقی و ارتباطی و مسائل جنسی همسران بود.  در این آموزه های روان شناختی نظام مند، به فطرت و تمایلات طبیعی زن و مرد توجه ویژه شده و هماهنگی این آموزه ها با اهداف آفرینش مورد نظر بوده است.
به عبارتي ديگر،  هدف اساسي اين مقاله،  پاسخ به این سئوال بود که: از دیدگاه اسلامی ریشه های تنش میان همسران چیست و چگونه می توان آن ها را زدود؟ در پاسخ به بخش اول سئوال نتیجه آن شد که: ریشه بیشتر تنش های همسران نبودن رشد شناختی لازم و باورهای صحیح زناشویی و ضعف مهارت های ارتباطی، اخلاقی، جنسی است. در پاسخ به بخش دوم سئوال نیز این نکته بدست آمد که: آموزش شناخت ها و باورها و مهارت ها بر اساس فرآیند آموزشی یاد شده در این مقاله می تواند باعث آرامش و احساس رضایت و خوشبختی همسران شود.
به طو كلي، ساختار اين مفاله بر اساس چهار مبناي زیر استوار گردیده است:
1. در زن و مرد نیازها، خواسته ها و ویژگی های فطری وجود دارد (میل جنسی، زیبا دوستی، تمایل به معنویت، گرایش به محبت و انس) که با بهره مندی از آن ها زوجین به آرامش و سعادت می رسند.
2.راهکار تربیتی و روان شناختی در متون حدیثی مبتنی بر فطرت آدمی و نظریه وحیانی بوده و  از اعتقاد و حجت برخوردار است.
3. با بکارگیری روش  های دینی و ارز یابی آثار آن می توان اعتبار آن ها را از نظر علمی مورد كنكاش و مطالعه قرار داد.
4. در متون قرآنی و حدیثی عوامل تنش زا در میان همسران و راه درمان آن ها تبیین شده است.
از نتايج و نكات قابل استنباط در اين مقاله مي توان به موارد زير اشاره نمود:
1. مهمترین عوامل تنش زا بین زوجین، نبودن رشد شناختی و باورها، ضعف مهارت های ارتباطی، اخلاقی و جنسی است.
2. آموزش های روان شناختی نظام مند( شامل شناخت و باورهای همه جانبه ی همسران، مهارت های ارتباطی، اخلاقی و جنسی) در کاهش تنش زوجین موثر است.
3. آموزه های روانشناختي روابط بين همسران از منظر اسلام، مي تواند به عنوان مباني و اصول اساسي در مشاوره ازدواج و روابط زناشويي مورد استفاده علمي واقع شود.
4. كاربرد آموزه های روانشناختي اسلامي ، مي تواند تأثیرات زيادي در بهبود روابط وکاهش تنش بین همسران داشته باشد.
5. توجه به آموزش مهارت های ارتباطی و رفتار جنسی، مي تواند نقش مهمي در روابط زناشويي داشته باشد.

منابع:

قرآن مجید، ترجمه محمد مهدی فولادوند(1381)، تهران، انتشارات سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی.
نهج البلاغه، گردآوری سید شریف رضی، ترجمه ترجمه محمد دشتی(1379)، تهران: انتشارات پارسايان.
آمدي، عبدالواحد(1327). غررالحكم و دررالكلم. ترجمه محمد علي انصاري، تهران، انتشارات علمي
آقا محمديان، حميد رضا و همكاران(1384)؛ بررسي عوامل موثر در تحكيم خانواده و رضايتمندي زناشويي، چكيده مقالات همايش تقويت نظام خانواده و آسيب شناسي آن، موسسه پژوهشي امام خميني(ره).
ابن حنبل، احمد(1414ق)، مسند، بيروت: دارالفكر.
پاينده، ابوالقاسم(1364)، نهج الفصاحه(ترجمة فارسي)، تهران: سازمان انتشارات جاويدان حرّ عاملي، محمد بن الحسن(1398ق)، وسائل الشيعه، تهران: المكتبه الاسلاميه.
شرفي، محمد رضا(1367)، خانواده متعادل، تهران، انجمن اولياء و مربيان جمهوري اسلامي ايران.
شفيعي مازندراني، سيد محمد(1370)، پرورش روح در پرتو چهل حديث، قم، دفتر تبليغات اسلامي حوزة علميه قم.
فقيهي، علي نقي(1382)؛ جوان و آرامش روان، مشكلات،  مشاوره و درمانگري با نگرش اسلامي، چاپ اول، قم: پژوهشكده حوزه و دانشگاه.
فيض كاشاني، محسن(1339ق)، المحجته البيضاء في تهذيب الاحياء، تهران: مكتبه الصدوق.
صدوق، محمد بن علي الحسين(بي تا)، من لا يحضره الفقيه، قم، موسسه النشر الاسلامي.
طبرسي، حسن بن فضل(بي تا)، مكارم الاخلاق، بيروت: دارالحوراء.
كليني، محمد بن يعقوب(1413ق)، الفروع من الكافي، تهران: المكتبه الاسلاميه.
مجلسي، محمد باقر(1403ق). بحارالانوار، بيروت، موسه الوفاء.
محمدي ري شهري، محمد(1379). ميزان الحكمه، ترجمه رضا شيخي، تحقيق: مركز تحقيقات دارالحديث، چاپ دوم، قم: دارالحديث.
نوري، حسين(1408ق)، مستدرك الوسائل، بيروت: آل البيت لاحياء التراث.