تبیین اهمیت اقتصاد دانش بنیان در تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی

تبیین اهمیت اقتصاد دانش بنیان در تحقق اهداف اقتصاد مقاومتی
سمیرا اشرف گنجویی1، رضا عباسی راینی2، سهیلا معین الدینی 3
1-    کارشناس ارشد روانشناسی،Sara_sky200066@yahoo.com.09362543125
2-    دکتری گروه پزشکی، Dr_ abbasi2005@yahoo.com
3-    کارشناس اسیب های اجتماعی.
چکیده
موضوع اقتصاد مقاومتی بعد از تشدید تحریم‌ها و فشارهای اقتصادی کشورهای غربی مطرح شد، اقتصاد مقاومتی به این معنی است که باید در این دوره مقاومت کرد و نسبت به تلاش‌های دشمنان عکس‌العمل مناسبی داشت، تا کمترین آسیب در جریان همین امر متوجه اقتصاد کشور شود. در تعریف اقتصاد مقاومتي آمده است، تشخيص حوزه هاي فشار و متعاقباً تلاش براي کنترل و بي اثر کردن و در شرايط آرماني تبديل چنين فشارهايي به فرصت، که قطعاً باور و مشارکت همگاني و اعمال مديريت هاي عقلايي و مدبرانه پيش شرط و الزام چنين موضوعي است. امروزه با پیشرفت و رشد روز افزون جوامع، یکی از مؤلفه های اقتصاد مقاومتی، اقتصاد دانش بنیان است. در واقع عرصه های مختلف علمی، اقتصادی و تولید و فن آوری، اهمیت علم و دانش افزایش یافته است و مدل جدیدی به نام اقتصاد دانش بنیان را مطرح ساخته است. این اقتصاد با وقوع تحولات علمی و تحقیقاتی، دگرگونی عمیقی در عرصه رشد و تولید اقتصادی ایفا می کند. اقتصاد مبتنی بر علم و دانش موجب رشد و توسعه پایدار جامعه و در نهایت تحقق اقتصاد مقاومتی می شود. در این جا ما به تبیین عوامل بازیگر در اقتصاد دانش بنیان از جمله بنگاه اقتصادی دانش بنیان، توجه به نخبگان واستفاده از فناوري نوين، حوزه علمیه و دانشگاه و رسانه ها پرداختیم.
کلید واژه: اقتصاد دانش بنیان، اهداف، اقتصادمقاومتی.

مقدمه
اعمال تحریم های یک جانبه و محدوديت هاي مالي و تجاري همواره یکی از ابزارهای غیر قانونی نظام سلطه برای وارد آوردن فشار به نظام جمهوری اسلامی ایران در طول سی و دو سال گذشته بوده و مرتباً بر حجم این تحریم ها افزوده است. اين وضعيت با اجرای تحریم خرید نفت ، بانک مرکزی، كشتيراني ، بيمه و… از سوی نظام سلطه به اوج خودش رسيده است. در مقابل اتخاذ چنین رویکردی از سوی غرب، مقام معظم رهبری بحث اقتصاد مقاومتی را مطرح و آن را به عنوان یک روش مهم در تغییر مسیر حرکت اقتصادی کشور عنوان کردند. درباره اقتصاد مقاومتي ابتدا بايد درک صحيح از اقتصاد ملي و همچنين فضاي اقتصاد جهاني و متعاقباً فشار مضاعفي که نظام سلطه نسبت به ايران داشته است به دست آوريم . به عبارتي نظام سلطه بعد از نااميدي هايي که در فضاي تخاصم با محوريت نظامي ديد، در حوزه اقتصاد به طمع افتاد. در همين راستا اقداماتي را به صورت پازل وار براي تحت تاثير قرار دادن محيط اقتصادي با هدف‌هايي که منجر به تضعيف نظام و فشار روي آحاد مردم باشد در دستور کار قرار داده است تا با اين روش پازل خود را کامل کند. مردم ايران طي 33 سال گذشته، اثبات كرده اند كه به راحتي از هر مانعي عبور كرده و هر توطئه اي را در هم مي شكنند. با اطمينان مي توان گفت تكيه بر قدرت مردم در عرصه جنگ اقتصادي، با توجه به ظرفيت هاي كشور در حوزه هاي گوناگون، عامل مهمي براي پيروزي در اين جنگ خواهد بود. توجه جدي تمامي مسئولان به شعار سال مبني بر توليد داخلي و حمايت از كار و سرمايه ايراني، بايد راهبرد اصلي كشور در جنگ اقتصادي باشد. از سوي ديگر امكانات و تسهيلات كشور اعم از تسهيلات بانكي و… بايد در اختيار كساني قرار گيرد كه داراي روحيه جهاد اقتصادي بوده و با تمام توان، به جز اعتلاي كشور و گره گشايي از مشكلات مردم، به چيز ديگري نمي انديشند(قاسمی، 1391). ضرورت پرداختن به این امر حتی در قرآن هم به این گونه ذکر شده است، خداوند در آيه 60 سوره انفال می‌فرمايد: «وَأَعِدُّواْ لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ» اين آيه تأكيد دارد كه هر چه می‌توانيد قوت و توان خود را افزايش دهيد و زمينه‌های استعداد و مقاومت را در جامعه اسلامی فراهم كنيد، اين آيه بايد سرلوحه اقتصاد مقاومتی باشدیکی از محورهای مهم رویکرد اقتصاد مقاومتی حرکت به سمت اقتصاد دانش‌بنیان است رفتن به سمت اقتصاد دانش بنیان یعنی اینكه بتوانیم از توسعه علمی و انباشت عظیم علمی در كشور برای رفع مشكلات و رسیدن به شاخص‌های توسعه اقتصادی استفاده كنیم (غروریان،1391).
عوامل بازیگر در اقتصاد دانش بنیان  
بنگاه اقتصادی دانش بنیان
بنگاه اقتصادي دانش بنيان بنگاهي است که سودآوري و مزيت و بقايش به توسعه دانش و فناوري باشد و نه عامل ديگري. بحث صرفاً درباره سطح فناوري محصول بنگاه نيست. بنگاه  مي تواند کالا توليد کند يا خدمات ارائه دهد. پس بنگاهي که از انحصار نان مي خورد، دانش بنيان نيست. بنگاهي که صرفاً از توليد انبوه نان مي خورد، دانش بنيان نيست. بنگاهي که به خاطر محدود ماندن رقابت سر پا مانده است و اگر کمي رقابت را بيشتر کنيد، از بين   مي رود، هنوز دانش بنيان نشده است. بنگاهي که با رفتن چند متخصص و مهندس از آن تعطيل شود، دانش بنيان نيست. البته مهندسان و متخصصان يکي از عوامل اصلي در بنگاه دانش بنيان هستند، چون عامل اصلي نيروي انساني است، اما به هر حال بنگاهي توانمند است که با رفتن صاحبان اوليه اش از بين نرود. در واقع دانش منتقل شده و به اصطلاح نهادينه شده باشد و متکي به افراد نباشد. بنگاه دانش بنيان خيلي فراتر از اين است.بحث بعدي اين است که به دست آوردن اين دانش و نگهداري اين دانش و فناوري و رشد اين دانش مي تواند اکتسابي باشد يا مي تواند انتقال دانش و فناوري باشد و يا ترکيبي از هر دو باشد(ایزدخواه،1391).
رفتن به سمت اقتصاد دانش‌بنیان یعنی اینکه بتوانیم از توسعه و انباشت عظیم علمی در کشور برای رفع مشکلات و رسیدن به شاخص‌های توسعه اقتصادی استفاده کنیم.سال‌ها است که اقتصاد کشور ما مبتنی بر نفت است و با فروش آن اداره می‌شود، اما نفت هم روزی تمام می‌شود.باید اقتصاد کشور را از اتکا به نفت و درآمدهای نفتی خارج کنیم و به سمت حوزه‌هایی مانند اقتصاد دانش‌بنیان برویم. شركت ها و موسسات دانش بنيان به منظور هم افزايي علم و ثروت، توسعه اقتصاد دانش محور، تحقق اهداف علمي و اقتصادي (شامل گسترش و كاربرد اختراع و نوآوري) و تجاري سازي نتايج تحقيق و توسعه (شامل طراحي و توليد كالا و خدمات) در حوزه فناوري هاي برتر و با ارزش افزوده فراوان به ويژه در توليد نرم افزارهاي مربوط تشكيل شده اند. منظور از توليد ثروت از دانش در شركت هاي دانش بنيان اين است كه اين شركت ها بتوانند با توليد محصولات علمي، ارزش افزوده آنها را هم افزايش دهند.امروزه دانش مهم ترين دارايي يك كشور است و سرمايه هاي فكري ابزار اصلي توسعه و پيشرفت محسوب مي شوند. بر اين اساس، باید حمايت هاي ويژه اي نظير معافيت از پرداخت ماليات، عوارض، حقوق گمركي، سود بازرگاني و عوارض صادراتي، تأمين تمام يا بخشي از هزينه توليد، عرضه يا به كارگيري نوآوري و فناوري با اعطاي وام كم بهره يا بدون بهره و … از اين شركت ها صورت بگيرد. از منظر مقام معظم رهبري، يكي از بهترين مظاهر و مؤثر ترين مولفه هاي اقتصاد مقاومتي، شركت هاي دانش بنيانند كه مي توانند اقتصاد مقاومتي را پايدار تر كنند. رهبر معظم انقلاب اسلامي، رشد اقتصادي حقيقي را در گرو توليد ثروت از طريق دانش و علم مي دانند و مي فرمايند: «اگر شركت هاي دانش بنيان جدي گرفته شوند و از توسعه كمي و كيفي آنها حمايت شود، به واسطه ثروت آفريني از طريق علم، اقتصاد كشور به شكوفايي حقيقي خواهد رسيد.» در حال حاضر بيش از سه هزار شركت دانش بنيان در پارك هاي علمي و فناوري كشور فعاليت دارند و با توجه به قانون حمايت از شركت هاي دانش بنيان، تعداد آنها تا پايان برنامه پنجم توسعه به 20 هزار شركت افزايش مي يابد.بدون ترديد براي تحقق اقتصاد مقاومتي يکي از مهم ترين الزامات و اقدامات ما بايد استفاده از علم و فناوري در توليدات باشد.تلاش ما بايد به اين نکته معطوف شود که نتايج تحقيقات ما به طور قطع به ثروت تبديل شود، اين موضوعي است که مقام معظم رهبري نيز بارها بر آن تاکيد کرده اند، اما متاسفانه در حال حاضر با وجود آن که در زمينه توليدات علمي رشد خوبي را شاهد هستيم، در بحث توليد ثروت از علم در وضعيت مناسبي قرار نداريم و در زمينه توليد فناوري و تجاري سازي     فناوري ها و عرضه آن در بازار وضعيت مطلوبي را شاهد نيستيم در حالي که در جهان امروز تنها کشورهايي به رشد و شکوفايي مي رسند که از نظر پيشرفت علمي و همچنين توليد ثروت از علم، جايگاه قابل قبولي را در جهان به دست آورده اند. حال اگر این شتاب علمی به تجارت علم بیانجامد جهش اقتصادی صورت می گیرد. مقام معظم رهبری در خصوص تجاری‌سازی تولید علم مي فرمايند« اگر زنجیره تولید دانش، تبدیل دانش به فناوری، تولید محصول و در نهایت تجاری‌سازی علم تكمیل شود، مسیر تولید علم به تولید ثروت ملی كشور و پاسخگویی به نیازهای ملت منتهی خواهد شد.»( قاسمی،1391).
توجه به نخبگان واستفاده ازفناوري نوين
نخبه به فرد برجسته و كارآمدي اطلاق ميشود كه اثرگذاري وي در توليد علم، هنر و فناوري كشور محسوس باشد و هوش، خلاقيت،كارآفريني و نبوغ فكري وي در راستاي توليد دانش و نوآوري موجب سرعت بخشيدن به رشد وتوسعه علمي و متوازن كشورگردد. زماني كه فناوري‌هاي نوين مشمول تحريم قرار مي‌گيرندوكشورهاي دشمن اجازه نمي دهند اين فناوري‌ها به ايران برسند، اگر از نخبگان حمايت شود، ميتوان اين فناوري‌ها را تبديل به فعاليت تجاري كرد. ميدان‌دادن به نخبگان درعرصه صنعت، تجارت و‌كشاورزي، از ويژگيهاي اقتصاد مقاومتي است و نيز بايد شرايط بهگونه اي باشد كه نخبگان بدون مانع كارهاي خود را پيش برند. آنچه جاي نگراني است،تحريم خارجي نيست بلكه نگراني درخصوص موانع توليد و تجارت درداخل كشور است كه گاهيشديدتر ازتحريم ها عمل مي كند(لواسانی،1391). اتکاء به تکنولوژی به افزایش مقاومت اقتصاد منجر می شود نکته مهمی است که باید درآمد دولت از نفت جدا شود، گرچه در سالهای اخیر بحث‌های مختلف شده، اما نه به این معنا که صد در صد از نفت جدا شویم و این منابع خدادادی را نادیده بگیریم، بلکه باید ارزش افزوده بیشتری از نفت به عنوان ثروت ملی به دست آید. یک بخش از ارزش افزوده نفت در تولید مشتقات و تقویت تکنولوژی صنعت نفت است.به طور مثال ژاپن که دارای یک اقتصاد برتر است،نوعا مواد اولیه ندارد و آنها را وارد می‌کند، اما چون دانش و تکنولوژی دارد، این مواد اولیه را تبدیل به مواد با ارزش می‌کند و مرتب تکنولوژی و خدمات فنی و مهندسی می‌فروشد پس یک استراتژی مهم کشور می‌تواند این باشد که به صادرات خدمات فنی و مهندسی و تکنولوژی توجه کند.این نکته هم را باید گفت افزایش توان داخلی و اتکاء به اقتصاد داخل به معنای قطع ارتباط با خارج نیست که این نشدنی است، اما باید شاهرگ حیاتی اقتصاد در دست مهندسان ایرانی باشد و رهاسازی اقتصاد از نفت، باید تولید مشتقات نفتی، ارتقاء تکنولوژی و افزایش خدمات مهندسی مد نظر قرار گیرد(قاسمی،1391).
حوزه علمیه و دانشگاه
حوزه‌های علميه در اين راستا بيشتر نقش نظريه‌پردازی را بازی كرده و دانشگاه‌ها نقش سخت‌افزاری و اجرايی اين انديشه‌ها را بر عهده دارند؛ چراكه دانشگاه‌های ما در علم و صنعت بايد به سمت توليد و استفاده از منابع ملی و نعمت‌های الهی و خدادادی بروند و آن چه از انرژی‌ها وجود دارد را از قوه به فعليت درآورند تا آن را جهت تقويت بنيان‌های اقتصادی به كار بندند(غروریان،1391).    در همين راستا مسئولان وزارت علوم به تكاپو افتادند تا در تبيين بيانات رهبري اقدام به تشكيل كميته هاي اقتصاد مقاومتي در دانشگاه ها كنند. از وزارت علوم، تحقيقات و فناوري انتظار داريم، استراتژي و برنامه هاي خود را براي شرايط جديداقتصادي و اين تحريم ها تدوين و اعلام كند و هر دانشگاهي نيز براي برون رفت از اين تحريم هايي كه وجود دارد و براي تحقق اقتصاد مقاومتي در دو سطح استادان و دانشجويان با تشكيل     كميته هايي اقدام كنند. ، اما بحث اقتصاد مقاومتي در دانشگاه ها و ضرورت توجه به كارآفريني مي تواند اين مشكل را در ميان دانشجويان از ميان بردارد. طرح هاي كلان ملي با بهره گيري از ظرفيت هاي علمي فناوري كشور فاكتور مشترك اقتصاد رقابتي و مقاومتي هستند.يكي از استراتژي هاي افزايش توليد در كشور در عرصه هاي گوناگون از جمله توليد علم، تمركز بر توانمند كردن اقتصاد داخلي است. عموماً استراتژي هاي دانشگاهي وارد سازمان هاي تصميم گير و سپس وارد نهادهاي اجرايي مي شوند يعني بهترين مكان براي پرداختن و تئوريزه كردن ايده ها، دانشگاه ها هستند. زيرا سازمان ها و نهادهاي اجرايي توان و حوصله و فرصت پرورش و كاربردي كردن ايده ها را ندارند. در همين راستا ضرورت دارد دانشگاه ها به دنبال تشكيل كميته هاي اقتصاد مقاومتي و سوق دادن پايان نامه ها و تحقيقات دانشگاهي به اين سمت باشند .هر چند طي سال هاي اخير در وزارت علوم اقدامات بسياري در ارتباط با توليد علم و فناوري انجام شده اما با توجه به شرايط كشور ضرورت دارد دانشگاه ها در اين خصوص نقش فعال تري داشته باشند. همچنين اين نگاه در جامعه نهادينه مي شود كه اقتصاد مقاومتي نه تنها رياضت اقتصادي نيست بلكه مي تواند رفاه زندگي فردي و اجتماعي را به دنبال داشته باشد. ضمن آنكه نبايد اين نكته مهم را از نظر دور داشت كه اعتماد جامعه به دانشگاه ها سبب مي شود علاوه بر اينكه دانشگاه ها در قالب كميته هاي اقتصاد مقاومتي كاربردي كردن اين ايده ها را دنبال كنند از ظرفيت خود براي همراه كردن مردم با اين طرح ها نيز استفاده كنند(غلامی،1391).
رسانه(تلویزیون و رادیو)
در این جا  اين سؤال مهم مطرح مي شود كه رسانه ها به عنوان يكي از مهم ترين محورهاي دانش و توسعه، چه نقشي در اين زمينه عهده دار هستند؟ ايران به عنوان كشوري كه رسانه ها در آن نقش عمده اي در ايجاد تحرك اجتماعي و اقناع افكار عمومي ايفا مي كنند، در زمينه پيشرفت و حمايت از اقتصاد دانش بنیان و اقتصاد مقاومتی چه كاركردي مي توانند داشته باشند؟آيا اقتصاد ما مي تواند از طريق رسانه ها مراحل رشد، پويايي و عرضه بين المللي را طي كند؟ و بالاخره رسانه ها بايد چه كار كنند كه مصرف كننده و توليدكننده ايراني سخن و انتظار همديگر را درك كنند؟ما اكنون به يك استراتژي و الگوي رسانه اي نياز داريم كه فرهنگ و اقتصاد كشورمان را رشد بدهد. به هم پيوستگي رسانه و اقتصاد با رسانه و فرهنگ، هم مي تواند كشور ما را از تبديل شدن به يك كشور مصرف زده دور نگه دارد و هم، زمينه رشد در تقويت دانش و باورها و فرهنگ كشورمان را فراهم كند. از اين رو است كه برخي از مراكز پژوهش رسانه معتقدند كه ما بايد در اين ميدان ، به تدوين يك استراتژي ملي در سيستم ارتباطات حركت كنيم.آنها پيشنهاد مي كنند كه اطلاع رساني ايثارگرانه و خيرخواهانه مي تواند يكي از اهداف مشخص در استراتژي توسعه گرا براي وسايل ارتباط جمعي باشد.(زورق، 1386). حضرت امام خمینی (ره) نيز راديو و تلويزيون را داراي نقش مهم در امر آموزش مي دانند و در اين زمينه ضمن مقايسه اين رسانه ها با منبر مي فرمايند: اين دستگاه صدا و سيما امروز وضعي دارد كه مسئوليت شما آقايان را زياد مي كند. سابق، تبليغات عبارت از اين بود كه اهل منبر يا علما در همان محل محدودي كه داشتند، در مسجدي كه داشتند، مي رفتند و براي يك چندنفري يا عده اي صحبت مي كردند و ارشاد مي كردند، امروز اين دستگاه، در همه كشور پهن شده است و از راديو گمان ندارم كه قشري باشند كه محروم باشند. همه گوش مي كنند، حتي آنهايي كه در صحرا دارند زراعت مي كنند، راديو هم گوش مي كنند و سيما را هم همان طوري كه گفتيد توسعه اش زياد شده است. (امام خميني، 1362). همچنین حضرت آیت الله خامنه ای در ديدار با كاركنان سازمان صدا و سيما اين رسانه را به ترويج امور زير در جامعه فرامي خواند: 1) انضباط اجتماعي 2) وجدان كاري 3) نظم و     برنامه ريزي 4) احساس مسئوليت 5) شجاعت ملي 6) قناعت 7) نفي مصرف زدگي 8) ميانه روي در خرج كردن) رياضت و زهد. (امام خامنه اي، 1381). توجه به این نکات ضروری از سوی رسانه ملی باعث تأثیر مثبت و نوآوری و خلاقیت  در افراد جامعه می شود.اکنون رسانه ها از فرصت مهمي به نام اعتماد مخاطبان بهره مند هستند و مي توانند با تكيه به اين ويژگي منحصر به فرد كه در كمتر رسانه اي ديده مي شود، نگرش رسانه ها را همسو با خود به سمت اقتصاد دانش بنیان و در نهایت اقتصاد مقاومتی سوق دهند. رسانه ها علاوه بر اينكه بايد اطلاع رساني را در دستور كار قرار دهند بايد به دنبال آن باشند كه اطلاع رساني به ضد خود تبديل نشود. چنانچه در اطلاع رساني مبالغه صورت گيرد، بزرگ نمايي خارج از واقعيت صورت گيرد و اطلاع رساني از امور كم اهميت اولويت پيدا كند در اين زمينه رسانه با مرضي انباشت اطلاعات كم فايده مواجه شده و زمينه اطلاع گريزي از مخاطب را فراهم مي كند. در زمينه نبايدهاي اطلاع رساني مقام معظم رهبري به تكرار تذكراتي را به مسئولان و همچنين صاحبان رسانه داده اند كه بايد مورد توجه قرار گيرد.

نتیجه گیری
در رویكرد جمهوری اسلامی، ایستادگی و مقاومت  مهمترین راهبرد  دفاع از  سنگر انقلاب اسلامی  است. در وضعیت نزاع بين جمهوري اسلامي ايران و استكبارجهاني به رهبري آمریكا ملتي پيروز است كه مقاومت بيشتري از خود نشان بدهد.اکنون  اتخاذ راهبرد جدید اقتصادی به عنوان پاتک اقدامات  هجومی دشمن در عرصه اقتصاد می تواند خط بطلانی بر  تلاش های  بدخواهان  در  عرصه  یاد شده باشد. اگر مسئولان  با  همدلی ملزومات قانونی اقتصاد مقاومتی را با شتاب بیشتری تدوین نمایند می توان در  مدت زمان  کوتاهی آثار و دستاوردهای مثبت آن را  به مردم معرفی نمود . رهبر معظم انقلاب در ديدار با جمعي از محققان و پژوهشگران، عرصه علم و فناوري و مسئولان شركت هاي دانش بنيان با تاكيد قرار دادن اين شركتها، لزوم تحقق اقتصاد مقاومتي را بيان داشتند. از ديد ايشان، «شركت هاي دانش بنيان از بهترين مظاهر و موثرترين مولفه هاي اقتصاد مقاومتي هستند كه مي توانند اقتصاد مقاومتي را پايدارتر كنند».  مقام معظم رهبري براي حل نقاط ضعف این شرکتها، چنين بيان داشتند: «دستگاههاي دولتي بايد با رصد اختراعات و شناسايي نخبگان فكري و حمايت از آنها، زمينه ايجاد شركت هاي دانش بنيان جديد را به وجود آورند». همچنين ايشان اذعان داشتند كه   مي بايد مانع سرمايه گذاري برخي كشورهاي خارجي براي شناسايي و جذب استعدادهاي داخلي شد(ایزدخواه،1391). امید است در فضایی که بیگانگان سعی در منزوی کردن جمهوری اسلامی ایران، تیره و تار کردن فضای اقتصادی، سرمایه گذاری و کسب و کار کشور را دارند مردم و مسئولان در داخل مرزهای ملی با اتخاذ تدابیر لازم ،علاوه بر خنثی کردن توطئه بیگانگان در خصوص تحقق توسعه اقتصادی و نیل به اهداف سند چشم انداز 1404 که مهمترین هدف آن دستیابی به مقام نخست اقتصاد منطقه است نائل آییم.    

منابع
–    امام خمینی، روح الله (1362). نگاهی به کارکردهای رسانه، سایت ،.http://www.magiran.com.
–    ایزدخواه،(1391). مدیریت دانش و الگوی جهادی دو راهکار، سعی برای مقابله با تحریم ها، سایت http://incubator.mums.ac.ir.
–    سخنرانی مقام معظم رهبری حضرت آیت الله سید علی خامنه ای(1386). دشمن شناسی، مشهد مقدس.
–    زورق، هادی(1386). بررسی ابعاد رسانه و ارتباط جمعی، پایان نامه کارشناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه شاهد.
–    غروریان، (1391). اقتصاد مقاومتی در قرآن، سایت http://quran.porsemani.ir.
–    غلامی،(1391). دانشگاهها چگونه در اقتصاد مقاومتی ایفای نقش          می کنند، سایتhttp://www.magiran.com .
–    قاسمی، (1391). الزامات اقتصاد مقاومتی، سایت http://blogfa.com.
–    لواساني، سيده زينب(1391) .اقتصاد مقاومتي درامتداد جهاداقتصادي، سایت www.tebyan.net.